Događaji iz jeseni 1941. godine u Sandžaku, a posebno u Novom Pazaru, predstavljaju jedan od najviše iskrivljenih epizoda u historiji ovog regiona. Ono što se te godine dogodilo nije bilo „lokalni sukob“, kako to sistematski naziva srpska historiografija, već prvi organizovani pokušaj etničkog čišćenja Sandžaka, izveden od strane četničkih formacija pod komandom Dragoljuba Mihailovića, i lokalnih rukovodilaca poput Radomira Cvetića, Todora Dobrića, Mašana Đurovića i drugih.
U srpskoj historiografiji – od djela Vase Čubrilovića, pa sve do poslijeratnih interpretacija „partizanske škole“ – događaji u Novom Pazaru su namjerno ublaženi: prikazani su kao „međunacionalni sukob“, „lokalna osveta“, „muslimanska izdaja“, pa čak i kao „albansko-bošnjačka kolaboracija“. Ova narativa služila je da prikrije jednostavnu i nepobitnu činjenicu: 1941. godina bila je prva ozbiljna i namjerna godina pokušaja potpunog uništenja muslimanskog stanovništva Sandžaka.
Paljenje sela, masakri civila, masovna klanja, silovanja, otmice i spaljivanje 2.016 srpskih kuća i 776 albanskih i bošnjačkih kuća u samo nekoliko sedmica – nisu bili spontani procesi. To je bio operativni plan jasno napisan od ideologa „Velike Srbije“: Stevana Moljevića, Vase Čubrilovića i rukovodilaca četničkih formacija.
Ovaj članak ima za cilj da prikaže historijsku istinu – oslobođenu propagande – o tri četnička napada na Novi Pazar (oktobar–decembar 1941), organizovanoj albansko-bošnjačkoj odbrani, ulozi Aqif ef. Blyte, učešću albanskih jedinica sa Kosova, kao i ljudskoj dimenziji koja se često briše: spašavanju stotina Srba od strane samih muslimana Novog Pazara.
Od komadanja Kosova i Sandžaka (1912) do stvaranja kolonijalne realnosti
Nakon okupacije Kosova i Sandžaka od strane Srbije i Crne Gore 1912–1913, albansko i bošnjačko stanovništvo tretirano je kao strani etnički i politički element.Prema čuvenom programu Načertanije i elaboratu Vase Čubrilovića:„Muslimanski element mora biti uklonjen iz krajeva Jugoslavije, jer predstavlja trajnu opasnost za srpsku državu.“Kolonizacija, prisilno iseljavanje, spaljivanje sela, političke likvidacije – bili su dio institucionalizovanog državnog plana.
Politika kolonizacije (1918–1941): temelj eksplozije 1941. godine
U periodu 1919–1941. politika Kraljevine SHS, a potom Jugoslavije, obuhvatala je: iseljavanje Albanaca prema Turskoj, Siriji i Albaniji; kolonizaciju srpskim stanovništvom doline Ibra, Peštera i cijelog Sandžaka; stvaranje represivnih organa (žandarmerija, „snage reda“ kriminalizaciju svake forme albanske samozaštite; spaljivanje oko 120 albanskih sela u Kosovu i Sandžaku tokom 1920-ih i 1930-ih godina.Ova politika pripremila je teren za ono što će se dogoditi 1941.
Šta su četnici tražili 1941. godine?
Stevan Moljević to kaže otvoreno:“Treba očistiti Sandžak od muslimanskog i arnautskog elementa.”“Srbija i Crna Gora moraju imati zajedničku granicu.”“Sandžak treba očistiti od muslimana i Arnauta.”Ovaj plan postao je zvanični dokument u programu Ravnogorskog pokreta (septembar 1941).
Zašto je Novi Pazar postao glavna meta?
Tri osnovna razloga:
- Bio je najveći urbani centar u Sandžaku. Novi Pazar je imao dominantnu bošnjačko-albansku većinu i snažnu trgovačku klasu koja je kontrolisala lokalnu ekonomiju.
- Nalazio se na ključnom strateškom koridoru. Koridor Mitrovica – Novi Pazar – Raška bio je jedina komunikacijska linija između Srbije i planinskih oblasti.
- Lokalno rukovodstvo bilo je snažno i dobro organizirano Aćif ef. Blyta, Mula Jakub Kardović – Kombi, Ejup Ljajić i mnogi drugi imali su veze sa: Drenicom, Rugovom, Peći, Plavom, Gusinjem, kao i sa Kosovskim komitetom. To je grad činilo praktično neosvojivim za četnike.
- Prvi četnički napad na Novi Pazar (4. novembar 1941) Kako je sve počelo?
Njemačka napušta grad – četnici ulaze u prazninu moći** Dana 2. oktobra 1941, njemačka komanda, u strahu da ne bude odsječena tokom velikog ustanka u Srbiji, napušta Novi Pazar i povlači se prema Mitrovici. Njihovo povlačenje stvorilo je klasičan vakum:
kada se okupatorska vojska povlači, paralelne etničke strukture započinju borbu za kontrolu teritorije. Za četnike iz Raške, Kopaonika i Ibarskog Kolašina to je bio dugo očekivani trenutak za realizaciju ideološkog cilja: istrebljenje neslovenskog elementa u Sandžaku.
U tom vakumu, 4. oktobra, muslimani Novog Pazara osnivaju Komitet za odbranu grada, na čijem je čelu bio Aćif ef. Blyta. On je uspio obezbijediti: 150 pušaka iz magacina žandarmerije, podizanje naoružanih straža na ulazima u grad, ]]blokadu kretanja stanovništva kako bi se spriječila četnička infiltracija, slanje delegacija u Drenicu, Peć, Plav, Gusinje, Rožaje i Mitrovicu radi traženja pomoći.
Pomoć stiže brzo. Dana 7. oktobra 1941, u Pazar ulazi prva grupa od 500 boraca sa Kosova, pod komandom Šabana Poluže, nakon uspješnih borbi protiv četnika u Kolašinu.
Četnički planovi: potpuno okruženje i masakr
Prema dokumentima samih četnika, plan kapetana Radomira Cvetića bio je: “Opkoliti grad u obliku prstena i izvršiti potpuno likvidiranje muslimanskog stanovništva.”
U ovom napadu učestvovali su: Studeničko-deževački odred, Kolašinski odred, oko 20 Srba izbjeglih iz Pazara, naoružani civili iz sela Trnava, Požega, Brđani, Banja i dr.
Ukupan broj četnika: oko 600, ali sa jasnom namjerom: ulazak u grad i masakriranje muslimanskog stanovništva. To potvrđuje i činjenica da su četničke kolone pratile desetine srpskih porodica obučene u crno, spremne da “identifikuju” muslimanske kuće i porodice predviđene za egzekuciju.
Zašto je napad propao?
Napad je počeo u 04:00 ujutro. Do 10:00 sati četnici su bili primorani na povlačenje.
Razlozi:
- a) Izvanredna organizacija civilne odbrane
Komitet Aćifa Bljute izvršio je brzu mobilizaciju: oko 1.500 lokalnih branilaca, 500 boraca iz Drenice. formacije narodne antikomunističke milicije iz Peštera i Bihora.
- b) Visok moral
Za muslimansko stanovništvo ovo je bilo pitanje opstanka.Svjedočenja Bika Dreševića, Mula Jakuba Kardovića – Kombija i Xhemaila Koničanina pokazuju da se borilo od kuće do kuće, a četnici su često bili napadani s leđa (zbog poznavanja terena od strane mještana).
- c) Nepotpuna pripremljenost četnika. Mnogi su imali samo: sjekire, vile, kuke za sijeno, noževe. Vojna disciplina bila je loša. Srpska žandarmerija iz Prvog svjetskog rata više nije postojala; četnici su u suštini bili neregularne paravojne seoske formacije.
- d) Alkohol, pljačka i haos. Dokumenti pokazuju da su mnogi četnici, nakon ulaska u Brđane, Trnavu i kod groblja Gazilar, počeli: paljenje kuća, pljačku imovine, opijanje rakijom, klanje stoke.
Vojska bez discipline ne može dobiti bitku.
Masakri nakon prvog napada: pucnji koji nisu zapisani na papiru. Nakon poraza, četnici su se osvetili masovnim spaljivanjima i ubistvima u:Trnavi, Brđanima, Banji, Janči, Muhovu, Grabinu, Bijelim Vodama i drugim selima.
Sva ova sela su brutalno spaljena.
U selu Požega, u kući Bahtijara Dolovca, masakrirano je 13 žena i djece, i srpskih i muslimanskih, iako je porodica Dolovac molila da se nikome ne učini zlo.Ovaj slučaj jasno pokazuje da sukob nije bio “Srbi protiv muslimana”, već rat organiziran od četnika i podstaknut propagandom, ali ne i potpunom podjelom među civilnim stanovništvom.
Manje poznata dimenzija: spašavanje Srba
Aćif ef. Bljuta, Mula Jakub Kardović i desetine muslimanskih porodica spasili su 420 Srba iz Novog Pazara tako što su ih sklonili u zgradu Okružnog suda.U cijelom Drugom svjetskom ratu nema drugog primjera na Balkanu gdje:narod koji je napadnut i čija su sela spaljena – spašava civilno stanovništvo napadača.Ova činjenica je sistematski prikrivana u srpskoj historiografiji.
- Drugi četnički napad na Novi Pazar (21. novembar 1941)
Nova ofanziva – veća, bolje organizirana… i ponovo neuspješna
Samo 17 dana nakon prvog poraza, četnici ponovo dolaze sa mnogo većom ofanzivom, sa više ljudi i više oružja, odlučni da “isprave sramotu” od 4. novembra. Ovaj napad je bio: bolje organiziran, jače naoružan, brutalniji prema civilima, sa jasnim genocidnim namjerama.
Sastav četničkih snaga u drugom napadu
Napad su predvodili: potporučnik Pavlović, kapetan Radomir Cvetić, vojvoda Mašan Đurović, Mirko Tomašević (oficir Pećanca), jedinice Kolašinskog odreda, jedinice Vračevsko–Nikoljačkog odreda, srpske jedinice iz Raške i Studenice. Ukupno, prema srpskim izvorima, bilo je oko 1.200 boraca, dok prema albanskim i bošnjačkim izvorima broj je dostizao 1.500–1.800.
Cilj: potpuno istrebljenje muslimanskih sela
To ponovo potvrđuju operativni planovi Ravnogorskog pokreta:„Čišćenje terena prema Drenici, Dukadžinu i Pazaru.“„Svi muslimanski živalj mora biti uklonjen.“„Novi Pazar mora pasti.Ciljevi više nisu bili samo vojni — već etnički i vjerski.
Tok napada
Napad je počeo 21. novembra 1941.U ovoj bici četnici su značajno proširili borbenu liniju:od Požege do Dojevića, od Vučinića do planina Rogozne, sve do pravca Vidova i Trnave. Po prvi put, četnički napad je ciljao direktno ulazak u centar grada, kroz dolinu Raške.
Reakcija albansko–bošnjačke odbrane
U to vrijeme, u Pazaru se nalazilo: oko 2.000–2.600 boraca (prema albanskim autorima), jedinice iz Drenice, Biševa, dobrovoljna milicija Peštera, borci iz Drnice, Bajgore, Rugove, Rožaja. Odbrana je sada bila iskusna i veoma motivirana.
Gubici i četničko barbarstvo
Prema autoru Ćukoviću: 42 četnika ubijena, 26 branilaca ubijeno, 45 ranjeno, 20 muslimanskih žena, djece i staraca masakrirano. Drugi izvori daju još veće brojke. Jedna činjenica ne osporava niko: septembar–decembar 1941. bili su mjeseci presudni za opstanak muslimanskog stanovništva istočnog Sandžaka, koje je uspjelo da izbjegne genocid. Tamo gdje su bile dobrovoljačke snage iz Kosova i Narodna milicija, četničke jedinice nisu uspjele da sprovedu etničko čišćenje.
Paljevine i masakri tokom drugog napada
U ovoj ofanzivi četnici su počinili zločine dokumentirane čak i od srpskih autora poput Radovića i Živkovića. Spaljena su: Požega (po drugi put), Dojeviće,Vučinići,Vučja Lokva, Berberište, Rvatska, Kalin, Guljije. Prema nekim podacima, oko 75% teritorije Deževe je spaljeno u ovoj fazi.
Poseban čin brutalnosti. U selu Vučja Lokva, jedna muslimanska žena je živа prikovana za drvo. (to potvrđuje srpski izvor)
Zašto je i drugi četnički napad propao?
Razlozi su slični kao i u prvom napadu: a) Niska disciplina četnika. Obuhvatala je: opijanje tokom borbi, masovnu pljačku, paljenje kuća bez ikakvog reda, neposlušnost komandama. b) Slaba komandna koordinacija. Kapetan Cvetić i Pavlović bili su u otvorenom sukobu. c) Dobro organizirana muslimanska odbrana Aqif ef. Blyta organizovao je dvostruki sistem odbrane: statičke odbrambene položaje, mobilne udarne jedinice. d) Nova pojačanja iz Peći, Drenice i Rugove. U periodu 15–20. novembra došlo je još 300–400 boraca sa Kosova.
Panika srpskog stanovništva i njihov zahtjev da se obustave napadi
Jedna od najneobičnijih pojava ovog rata: Samo srpsko stanovništvo Novog Pazara molilo je četnike da prestanu s napadima.Sačuvani su pisani zahtjevi: 2.500 Srba iz Pazara, 227 potpisnika iz sela Vojkovaca i Sopoćana.Tražili su: trenutnu obustavu napada, početak pregovora, kraj paljevina i masakra.Ovo dokazuje da:srpsko stanovništvo nije dijelilo ciljeve četnika,četnici nisu ratovali radi njihove zaštite već radi ideoloških planova,Srbi iz Pazara znali su da će ih muslimani zaštititi(što se i desilo – spašeno je 420 Srba).
- Treći četnički napad na Novi Pazar (4. decembar 1941)
Kada pokušaj genocida pokušava da uđe pod sjenku njemačke zastave
Treći napad je jedini u kojem su četnici pokušali zloupotrijebiti Wehrmacht kako bi otvorili put svom planu za zauzimanje Novog Pazara i masakriranje muslimanskog stanovništva.
Ovaj napad je ujedno i najeklatantniji primjer manipulacije, prevare i izdaje koju su četnici koristili, čak i protiv svog trenutnog saveznika.
Plan: obmana njemačke komande u Raškoj
Vojvoda Mašan Đurović, neuspješan u prva dva napada, odlučio je primijeniti novu metodu: Da kaže Nijemcima da Novi Pazar kontrolišu partizani. Razlog je bio jasan: Nijemci su imali naređenje da svaki teritorij pod partizanskom kontrolom bude odmah uništen. Ako bi povjerovali da je Novi Pazar “partizanski centar”, bombardovanje bi izvršio sam Wehrmacht. Time bi četnicima posao bio mnogo lakši — grad bi pao bez borbe. I Nijemci su upali u zamku — ali samo na 30 minuta. 4. decembar 1941: Njemačka jedinica kreće prema Pazaru
Formacija 113. pješadijske divizije krenula je iz Raške prema Pazaru, noseći sa sobom: oko 100 vojnika, četiri protivavionska topa,izviđačke zračne jedinice.
Napad počinje njemačkim bombardovanjem
Već oko 09:00 bombardovani su položaji muslimanskih i albanskih branilaca kod Petrove crkve. Da su Nijemci nastavili samo još pola sata, grad bi mogao pasti. Ali tada se desilo nešto neočekivano: Njemački izviđački avioni nisu vidjeli: partizanske zastave, partizanske jedinice, partizanske rovove.
Šta su vidjeli?
Njemačke zastave koje je podiglo muslimansko stanovništvo. (Aćif ef. Bljuta je dao naređenje da se istaknu kako bi se spriječilo bombardovanje.)Nijemci su shvatili: da su četnici lagali , da u gradu nema partizana, da je cilj bio etničko čišćenje muslimana. Za Wehrmacht, manipulacija od strane “saveznika” bila je nečuvena i neprihvatljiva.
Nijemci se povlače – vodeći sa sobom četnike
Bijesni zbog prevare, njemački komandant je izdao naredbu: hitno povlačenje u Rašku, zabrana svakog daljeg četničkog djelovanja. U tom trenutku postalo je jasno da se treći napad pretvorio u potpuni fijasko za četnike. Posljedice: četnici su se razotkrili kao teroristička formacija, ne kao saveznici
Ovaj događaj je ključan iz više razloga:
- Četnici su pokazali da nisu ratovali protiv Nijemaca, nego u saradnji s njima.
- Njihov jedini cilj bio je eliminacija albanskog i bošnjačkog stanovništva.
- Bili su spremni da žrtvuju čak i Srbe iz Novog Pazara, ako bi to pomoglo njihovoj ideološkoj agendi “Velike Srbije”.
Čak i njemački dokumenti iz Drugog svjetskog rata opisuju ovaj slučaj kao: „Pokušaj četnika da instrumentalizuju Wehrmacht u realizaciji svojih etničkih ciljeva.“
Ponovni ulazak Nijemaca u Novi Pazar (7. decembar 1941)
Dana 7. decembra 1941, Nijemci ulaze u Novi Pazar po drugi put.Dočekani su: aplauzima, cvijećem, entuzijazmom,o d svih zajednica — uključujući i žene i djecu srpske nacionalnosti. Njihova prisutnost značila je: prekid četničkih operacija, kraj masakara, uspostavljanje minimalnog balansa sile
Dolazak Xhafera Deve
Dana 6. decembra, Xhafer Deva, u pratnji dvojice njemačkih oficira, stiže u Rašku.
Tamo razgovara sa četničkim vođama Šarkovićem i Đurovićem, a zatim odlazi u Novi Pazar.Nakon njegove posjete, donosi se odluka o potpunoj obustavi vojnih operacija.
Bilans masakara (oktobar–decembar 1941)
Ovo je najteži i najneophodniji dio analize. Prema autoru Živkoviću: 634 ubijenih ukupno, 394 ubijena u borbama, 240 masakriranih civila, 216 ubijenih muslimana (Albanaca i Bošnjaka)
(od toga 144 sa Kosova), 178 ubijenih Srba, 193 ubijena srpska civila, 47 ubijenih albanskih i bošnjačkih civila.
Prema Radoviću (poslije rata): 756 žrtava, 482 poginula u bitkama, 274 civila ubijena terorom obje strane, 2.792 spaljene kuće, 2.016 srpskih, 776 albanskih i bošnjačkih. Ibrahim Lutfiu i Bajazit Boletini, između ostalog, naveli su brojku od oko 800 spaljenih albanskih i bošnjačkih kuća u Deževskom srezu. Nedićeva vlada spominje: 892 spaljene muslimanske kuće, 1.299 spaljenih hrišćanskih kuća na području Novog Pazara.
Ove brojke nisu identične jer svaki autor ima drugačiju metodologiju, ali se podudaraju u jednoj jedinoj tački: Masakr u Novom Pazaru bio je najveći etnički zločin u Sandžaku tokom Drugog svjetskog rata, poslije masakra u Bihoru i dolini Lima.
Humanitarna dimenzija: spašavanje 420 Srba
Jedna od najvećih priča tame ima i svoju svjetlost:420 Srba iz Novog Pazara spasili su muslimani. Ovo su organizovali: Aqif Blyta, Mula Jakub Kardović, Mumin ef. Halidović, desetine muslimanskih porodica koje su skrivale, hranile i štitile svoje komšije. Ova činjenica: ne spominje se u srpskim udžbenicima, ne spominje se u historiografiji 1950–1980, namjerno je izbrisana iz srpskog memorijskog narativa. Ali je dokumentovana u: izvještajima lokalnih komunista, porodičnim svjedočenjima, poslijeratnim dokumentima. Ovaj čin je jasan argument protiv srpske naracije da su „muslimani Pazara bili pro-njemački kolaboracionisti“.
Zašto se istini mora vratiti dostojanstvo
Istina je nepobitna: Četnički napadi na Novi Pazar bili su pokušaj etničkog čišćenja Sandžaka. Albansko–bošnjačko stanovništvo organizovalo je odbranu dostojanstveno i herojski, sa oko 3.200 dobrovoljaca. Aqif ef. Blyta bio je centralna figura opstanka grada — ne “kolaboracionist”, već legitimni vođa samoobrane. Stotine Srba spasili su muslimani — jedan od najrjeđih primjera međunacionalnog humanizma na Balkanu. Srpska historiografija je sistematski iskrivila ovaj period. Ovaj događaj zahtijeva: reviziju historiografije, izradu dokumentarnog filma, otvaranje arhiva.
Izvor: Ismet Azizi, AĆIF EF. HADŽIAHMETOVIĆ BLJUTA: VELIKAN SANDŽAKA
Izdavač: Fondacija “Memorijalni centar Hadžet”, 2022, Novi Pazar
Discussion about this post