DAMJAN PAVLICA    

Ovo istraživanje se usredsređuje na 20. vek, na period jugoslovenske istorije Kosova, sa posebnim osvrtom na srpsko-albanski sukob. Ovo istraživanje se usredsređuje na 20. vek, na period jugoslovenske istorije Kosova, sa posebnim osvrtom na srpsko-albanski sukob. Hteo sam da saznam kako je Kosovo ušlo u Jugoslaviju i kako je iz nje izašlo. Nastojao sam da se upoznam sa gledištima srpskih/jugoslovenskih, albanskih, zapadnih i ostalih autora. Otkrio sam da, kao što to obično biva sa etničkim sukobima, istina nikada nije na jednoj strani. Dominacija na Kosovu se nekoliko puta smenjivala, a nasilje dominantne etničke grupe povlačilo je još nasilja, koje je često nasumično pogađalo dati etnos nakon gubitka dominacije.

Cilj ovog rada je da doprinese većem razumevanju kosovskog problema u Srbiji i da osvetli neke manje poznate aspekte njegove istorije.

Kosovski vilajet Otomanskog carstva

Početkom 20. veka, Kosovski vilajet je bio provincija Otomanskog carstva, čija je teritorija bila znatno veća od teritorije današnjeg Kosova. Obuhvatao je čitavo Kosovo, Sandžak, preševsku dolinu i zapadnu Makedoniju. Sedište Kosovskog vilajeta bilo je u Skoplju. Većinu stanovništva Kosova činili su Albanci. Srbi su bili većina na severu Kosova, dok su u drugim oblastima bili manjina, a na samom jugu neznatna manjina. Stanje na Kosovu, kao i u ostalim delovima Turske, bilo je posebno teško za hrišćansku manjinu.

Diplomatija Kraljevine Srbije je koristila slučajeve nasilja i zuluma nad Srbima kako bi prikazala Albance kao divljake koje Srbija treba „uzeti pod svoje“. U Srbiji se na Albance počelo gledati kao na uzurpatore srpske zemlje, zaboravljajući da su se Srbi masovno iselili s Kosova tokom Velike seobe u Ugarsku. Srbija je isticala „istorijsko pravo“ na Kosovo, jer je ono u srednjem veku bilo u sastavu države Raške. Od 1904. godine srbijanska vlada je počela organizovano da šalje četničke odrede na Kosovo. Zbog njihovih borbi sa Albancima su ispaštali tamošnji Srbi. Predstavnici Srba sa Kosova su se protivili ubacivanju oružanih četa, tražeći od beogradske vlade da taj pokret zaustavi, jer navlači na narod još veće nasilje. Četnička akcija Srbije je nailazila i na žestoko protivljenje Austro-Ugarske, koja je ovu politiku smatrala velikosrpskom.

Početkom 20. veka, Kosovo je bilo središte albanskog narodnog preporoda i borbe za oslobođenje od Turaka. Od 1905. do 1912. godine Albanci dižu niz ustanaka, u cilju sticanja kulturne, ekonomske i političke autonomije. Turci su oružane pobune kosovskih Albanaca redovno gušili u krvi. 1908. godine dolazi do Mladoturske revolucije, koju je albansko stanovništvo u početku podržalo, zbog obećanja autonomije, smanjenja poreza i poboljšanja opštih životnih uslova. Ali, kada su učvrstili vlast, mladoturci su zaveli strogi centralizam, uvodeći turski kao jedini jezik administracije. Ovo je dovelo do erupcije nezadovoljstva i oružane pobune na Kosovu juna 1909. Do prvih oružanih sukoba sa novim vlastima dolazi u okolini Đakovice. Do ustanka širih razmera dolazi u kosovskom vilajetu u proleće 1910. Ustanike je podržala i Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija, boreći se za autonomiju Makedonije. Videvši da se ustanak razvija, mladoturske vlasti su poslale kaznenu ekspediciju iz Skoplja koja u trodnevnoj bitci kod Kačanika, od 11. maja do 13. maja 1910. godine, guši albansku pobunu u krvi, ne štedeći ni žene, decu i starce. Već početkom 1911. dolazi do novog oružanog ustanka na Kosovu i u severnoj Albaniji. Osnovni zahtev ustanika je bio priznanje albanske nacije, pa u skladu s tim autonomija: ekonomske, administrativne, kulturne i vojne. Ovaj ustanak je ugušen avgusta 1911.

Početkom 1912. dolazi do velikog albanskog ustanka pod vođstvom Opšteg ustaničkog komiteta, na području Drenice, Peći, Đakovice, i severne Albanije. Vođe ustanika su bili Isa Boljetinac, Hasan Priština, Bajram Curi i drugi. Ustanici su tražili ustanovljenje autonomne Albanije, povlačenje turskih činovnika i uvođenje albanskog jezika kao službenog. Ustanici su odmah zauzeli mnoge gradove, uključujući Đakovicu, Mitrovicu, Vučitrn i Prištinu, da bi ubrzo potom stekli kontrolu nad čitavim Kosovom, severnom Albanijom, pa čak i Skopljem. Usled uspeha albanske pobune, mladoturska vlada podnosi ostavku. Nakon što su albanski ustanici stigli do Soluna, nova vlada je bila prinuđena da prihvati sve njihove zahteve. Porta je 18. avgusta 1912. priznala autonomnu Albaniju, koja bi obuhvatila četiri vilajeta: kosovski, skadarski, janjinski i bitoljski. Susedi su ovo doživeli kao stvaranje “Velike Albanije”, jer stanovnici ovih oblasti nisu bili samo Albanci. To je ugrozilo nacionalne interese susednih država, koje su gajile pretenzije na te oblasti, pa one ubrzo kreću u rat protiv Turske.

Uoči samog rata, 10. oktobra 1912. godine, došlo je do okupljanja albanskih glavara u Skoplju, sedištu Kosovskog vilajeta. Tada je odlučeno da će Albanci u predstojećem ratu braniti teritorije koje su smatrali svojim, boreći se na strani Turske.

Aneksija Kosova u balkanskim ratovima

Srpska i crnogorska vojska su oktobra 1912. napale otomansku državu prodirući na Kosovo i Metohiju. Albanci su se protivili zauzimanju njihovih naselja i organizovali su dobrovoljačke jedinice koje su pružale oružani otpor nastupanju srpskih trupa. Kod Podujeva je došlo do veće bitke, kada se petnaest hiljada dobrovoljaca pod komandom Ise Boljetinca bezuspešno suprotstavilo Trećoj srpskoj armiji, koja nakon toga zauzima Prizren i veći deo Albanije sa primorjem.

Tokom balkanskih ratova 1912-1913, Srbija je pripojila oblasti Sandžaka, Makedonije, Kosova, a nakratko i Albanije. Srbi nisu činili većinu u ovim oblastima, što je predstavljalo izvestan problem za srpsku diplomatiju, koja je zauzimanje Kosova predstavljala kao oslobođenje od Turaka, ne obazirući se na činjenicu da se tokom vekova stanovništvo promenilo. Na mirovnim pregovorima u Londonu Srbija nije htela da se zadovolji severom Kosova, za šta će, ironijom sudbine, moliti sto godina kasnije. Po okončanju ratova, kosovsko-metohijske oblasti su pripale Srbiji i Crnoj Gori, što srpska istoriografija naziva oslobođenjem, a albanska okupacijom. Sa stanovišta političke nauke, odgovarajući termin je aneksija, budući da je pripajanje Kosova izvršeno mimo odluke narodnih predstavnika, i bez referenduma među stanovništvom.

„Kuće i čitava sela su pretvorena u pepeo, nenaoružano i nedužno stanovništvo je masovno masakrirano, neverovatni akti nasilja, pljačke i surovosti svake vrste – to su sredstva koja je primenjivala i još uvek primenjuje srpsko-crnogorska vojska, u cilju potpunog preinačenja etničkog karaktera oblasti naseljenih isključivo Albancima.“ (Iz Izveštaja međunarodne komisije o Balkanskim ratovima)

Tih godina se mnogo govorilo o „osveti Kosova“ za 1389, koja se volšebno prelila sa Turaka na Albance. Ovakva politika nije prošla bez kritike u evropskoj štampi, koja je pisala o zločinima etničkog čišćenja koje su činile srpske i crnogorske trupe prilikom zaposedanja albanskih naselja. Prema izveštajima, naročito je teško stradalo stanovništvo Prištine, Ferizovića (kasnije Uroševac), Đakovice, Prizrena i drugih gradova. U Austriji je prevladalo mišljenje da je Srbija uzela previše.

Srpski opozicionar Dimitrije Tucović je opominjao da je „izvršen pokušaj ubistva s predumišljajem nad celom jednom nacijom“, što je „zločinačko delo“ za koje se „mora ispaštati“. Tucović se protivio teritorijalnoj ekspanziji Srbije i zalagao da Kosovo ravnopravno sa Srbijom i drugim oblastima uđe u Balkansku federaciju: „Bezgranično neprijateljstvo albanskog naroda prema Srbiji je prvi pozitivan rezultat albanske politike srpske vlade. Drugi još opasniji rezultat jeste učvršćivanje u Albaniji dve na zapadnom Balkanu najzainteresovanije velike sile.“

Tucović je mislio na Italiju i Austro-Ugarsku, a potonja je već 1914. godine, imajući dobar povod, napala Srbiju, da bi je 1915. zauzela. Drastično pogoršanje odnosa sa Albancima je te 1915. godine skupo koštalo srpsku vojsku i izbegličke kolone prilikom tragičnog povlačenja preko Kosova i Albanije, upamćenog kao „albanska golgota“.

Međutim, veoma neobičnim spletom okolnosti, Srbija se po završetku Prvog svetskog rata našla na pobedničkoj strani, te su joj priznata ne samo teritorijalna proširenja iz balkanskih ratova, nego i pravo da stvori veliku jugoslovensku državu. Iako su se Srbi borili da Kosovo postane deo Srbije, ono je postalo deo Jugoslavije.

Kolonizacija Kosova u Kraljevini Jugoslaviji

Srbija je zadobila Kosovo, ali i mlinski kamen na vratu svog razvitka. (Lav Trocki, dopisnik sa balkanskog ratišta 1912)

Po završetku Prvog svetskog rata, Kosovo je pripalo novostvorenoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Kosovo je postalo srpska kolonija, i na njemu je uglavnom bila zavedena vojna uprava. Srpski političari nisu imali nikakav plan za Kosovo, koji bi uzeo u obzir i interese albanskog stanovništva, već je prevladalo mišljenje da Albance treba raseljavati i tamo naseljavati Srbe.

Između dva svetska rata, beogradska vlada je provodila opsežan program kolonizacije, radi izmene etničke strukture Kosova u korist Srba. Prednost pri naseljavanju su imali bivši vojnici i pripadnici četničkih odreda. Do 1941. godine, na Kosovu je naseljeno oko 60.000 kolonista, neretko na imanja oduzeta od Albanaca. Preko 90% ukupnog broja kolonista su činili Srbi iz raznih krajeva Jugoslavije (što je tada uključivalo i Crnogorce). Oduzimanje kuća albanskim seljacima radi naseljavanja kolonista je izazvalo mržnju prema kolonistima, i ostavilo trajne posledice na odnose Srba i Albanaca.

agrarno povereništvo	broj naseljenika
Uroševac	15.381
Đakovica	15.824
Prizren	3.084
Peć	13.376
Mitrovica	429
Vučitrn	10.169
ukupno	58.263

Kolonizacijom su stvorena i čitava nova naselja na Kosovu i Metohiji, kao što su: Kosovo Polje, Obilić, Hercegovo, Orlović, Devet Jugovića, Lazarevo, Svračak, Novo Rujce, Staro Gracko i mnoga druga.

Paralelno sa srpskom kolonizacijom, tekao je proces prisilnog iseljavanja albanskog stanovništva. Prema podacima Istorijskog instituta u Prištini, od 1919. do 1940. godine je iseljeno ukupno 255.878 muslimana iz Jugoslavije u Tursku, od čega 215.412 Albanaca.

Albanski pobunjenici, kačaci, borili su se protiv uspostavljanja srpske vlasti na teritorijama naseljenim Albancima. Kačaka je bilo svuda po šumama i planinama, i godinama su imali stvarnu vlast po selima. Političko krilo kačaka je bio Kosovski komitet, koji se zalagao za izdvajanje većinski albanskih oblasti iz Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i ujedinjenje sa Albanijom. Najčuveniji kačaci su bili Azem Bejta i njegova žena Šota Galica, koji su za albansko stanovništvo Kosova postali heroji u borbi protiv državnog terora. Beogradska vlada je protiv odmetnutih Albanaca provodila najstrože mere: njihova imanja su oduzimana i deljena kolonistima, porodice su im internirane, a čitava sela kažnjavana ako su ih pomagala. Oduzimanje zemlje je dovodilo do pobuna čitavih sela. Sela iz kojih je pružan otpor vojska je zauzimala uz razorna artiljerijska dejstva. Prema podacima Istorijskog instituta u Prištini, između 1918. i 1938. godine vojska je zapalila i uništila 320 albanskih sela.

Tridesetih godina prošlog veka prevladalo je mišljenje da je postupna kolonizacija Kosova neefikasna. Vasa Šaletić, poverenik za kolonizaciju, govorio je da Albance treba neodložno iseliti u Tursku i da je „naseljavanje Srba među pola miliona Albanaca bilo greška“. Jugoslovenske vlasti su 1935. održale sastanak nekoliko ministarstava i Generalštaba na kome je sastavljen projekat „o iseljenju neslovenskog elementa iz Južne Srbije“ u Tursku. Turska je početkom 1936. izrazila spremnost da zaključi s Jugoslavijom sporazum o iseljavanju 200.000 stanovnika “koji su srodni po mentalitetu turskom, te će se u Turskoj lako asimilovati”.

Godine 1937. srpski akademik Vaso Čubrilović je za Stojadinovićevu vladu izradio projekat brzog rešenja “albanskog problema” masovnim etničkim čišćenjem Kosova: “Arnaute je nemoguće suzbiti samo postupnom kolonizacijom … Jedini način i jedino sredstvo to je brutalna sila jedne organizovane državne vlasti, u čemu smo mi uvek bili iznad njih.”

Profesor dr Vaso Čubrilović je detaljno razradio metode etničkog čišćenja, koje uključuju stvaranje masovne psihoze, podelu oružja kolonistima, slanje naoružanih četnika, državnu represiju, hapšenja, gonjenje na kuluk, ukidanje dozvola za radnje, isterivanje iz službe, seču šuma, krčenje grobalja, paljenje naselja i tome slično.

Od 9. do 11. jula 1938. je u Istambulu održan radni sastanak Jugoslavije i Turske na pripremi sporazuma o iseljenju Albanaca. Strane su se usaglasile da u roku od šest godina rasele 40.000 albanskih porodica sa Kosova, Makedonije i Crne Gore u puste oblasti Anatolije. Prema sporazumu, familije su mogle brojati i preko 100 članova, pa je 40.000 familija moglo iznositi i više miliona ljudi. Član 2. konvencije je predviđao kompletnu ekspatrijaciju Albanaca iz mnogih gradova, među kojima su: Prizren, Uroševac, Priština, Kačanik, Gnjilane, Preševo, Peć, Istok, Mitrovica, Đakovica, Vučitrn, Drenica i drugi.

Ivo Andrić, ambasador Kraljevine Jugoslavije u nacističkoj Nemačkoj, januara 1939. godine je za Milana Stojadinovića izradio projekat podele Albanije između Jugoslavije i Italije. Andrić je dokazivao da će asimilacija i iseljavanje Albanaca ići lakše tek nakon ukidanja Albanije:

“Podelom Arbanije nestalo bi privlačnog centra za arbanasku manjinu na Kosovu, koja bi se, u novoj situaciji, lakše asimilovala. Mi bi eventualno dobili još 200.000-300.000 Arbanasa, ali su oni većinom katolici čiji odnos sa Arbanasima muslimanima nikad nije bio dobar. Pitanje iseljavanja Arbanasa muslimana u Tursku takođe bi se izvelo pod novim okolnostima, jer ne bi bilo nikakve jače akcije da se to sprečava.”

Tadašnja Komunistička partija Jugoslavije se protivila iseljavanju Albanaca u Tursku, oduzimanju njihove zemlje i sprovođenju terora nad njima. Komunisti su smatrali da je aneksija albanskih krajeva stvorila sukob sa Albancima i podržavali su njihovo pravo na samoopredeljenje.

Ratifikaciju i primenu jugoslovensko-turske konvencije omeli su finansijski problemi, albanska kampanja protiv iseljavanja i izbijanje Drugog svetskog rata. Drugim svetskim ratom poništeni su rezultati višedecenijske kolonizacije Kosova. Kolonizacija kojom se pokušala ispraviti „istorijska nepravda“ etničkog gubitka Kosova ne samo da nije uspela, već se pokazala višestruko štetnom po kosovske Srbe.

Etnička podela Kosova u Drugom svetskom ratu

Treba nastojati da se srpski živalj sa Kosova što pre raseli… Srpske koloniste treba ubijati. (okupacioni premijer Albanije Mustafa Kruja 1942)

Nakon okupacije i podele Jugoslavije 1941. godine, Italija je najveći deo Kosova priključila okupiranoj Albaniji, osim severa koji Nemci priključuju okupiranoj Srbiji i manjeg jugozapadnog dela koji uzima Bugarska. Italijani se na Kosovu prikazuju kao oslobodioci, uvode albanski jezik u upravi i školstvu, i dozvoljavaju upotrebu albanske zastave. Od Albanaca formiraju kvislinške formacije. Progon Srba, naročito kolonista, bio je surov. Srpski i crnogorski kolonisti su proterani nazad u Crnu Goru i Srbiju, mnogi su ubijeni, njihova imovina je opljačkana, a kuće spaljene. Četničke jedinice Koste Pećanca su za ubijene Srbe vršile odmazde nad albanskim stanovništvom pograničnih sela.

Početkom rata kosovski partizanski odredi su bili uglavnom sastavljeni od Srba i Crnogoraca, jer Albancu nisu želeli obnovu Jugoslavije, u kojoj su bili tlačeni. Prvi albanski partizanski odredi su formirani u jesen 1942. Kosovski partizani Boro Vukmirović i Ramiz Sadiku, koji ginu aprila 1943. godine, kasnije postaju simboli bratstva i jedinstva. Januara 1944. je održana Bujanska konferencija, na kojoj je Narodnooslobodilački odbor Kosova doneo odluku o priključenju Kosova NR Albaniji. Sredinom 1944. dolazi do masovnijeg partizanskog ustanka i formira se sedam kosovsko-metohijskih brigada.

Odluka kosovskih partizana o priključenju Kosova NR Albaniji ipak nije sprovedena. Nakon povlačenja nemačke vojske, na Kosovo u novembru 1944. ulaze jugoslovenski partizani. Desetak dana nakon što su jugoslovenske jedinice prodrle na Kosovo, decembra 1944. godine izbija masovna pobuna Albanaca koji su to doživeli kao ponovnu “okupaciju” Kosova. Vrhovni štab NOVJ šalje preko 30.000 vojnika radi gušenja „balističke pobune“. U slamanju kosovskog otpora su učestvovale i dve brigade Narodno-oslobodilačke vojske Albanije, prema dogovoru Broza sa Hodžom. Najteže borbe su vođene u Drenici, a zatim u Uroševcu, Gnjilanu i Mitrovici. Mnogi albanski partizani su ponovno pripajanje Kosova Srbiji doživeli kao poništavanje njihove borbe i izdaju od vodstva narodno-oslobodilačkog pokreta.

Posleratni (Rankovićev) period u FNRJ

Na Kosovu je 8. februara 1945. godine zavedena Vojna uprava, u martu je slomljen glavni otpor kosovskih Albanaca, a borbe su nastavljene i narednih meseci. Nakon uspostavljanja jugoslovenske kontrole nad Kosovom, dolazi do stihijskog povratka proteranih srpskih i crnogorskih kolonista, vršenja osvete i odmazdi. Zbog toga, nove vlasti Demokratske Federativne Jugoslavije 6. marta 1945. donose odluku o privremenoj zabrani povratka kolonistima, koja je bila na snazi do donošenja Zakona o reviziji kolonističkih odnosa avgusta iste godine, nakon čega je oko 3.352 „bivših kolonista” dobilo pravo da se vrati na Kosovo i Metohiju, dok je 306 naseljenika, koji su izgubili pravo povratka, preusmereno u Vojvodinu.

Devetog jula 1945. nova skupština Kosova i Metohije je donela odluku o proglašenju Autonomne Kosovsko-Metohijske Oblasti, izjavljujući da stanovništvo želi da ova oblast bude priključena “federalnoj Srbiji” kao njen sastavni deo. Ubrzo potom, na Trećem zasedanju AVNOJ-a 7. avgusta 1945. godine, Kosovo je priključeno Narodnoj Republici Srbiji. Profesor Jovan Đordević ističe da kosovska autonomija nije bila kreacija Narodne Republike Srbije, već je od samog početka kategorija ustavnog prava Jugoslavije, koju predviđa i garantuje savezni ustav. Između Kosova i Srbije nije bilo hijerarhijskih prava niti dvostruke odgovornosti: svi kosovski organi vlasti izvršavali su samostalno svoja prava i odgovarali za svoj rad jedino biračima, odnosno Pokrajinskoj skupštini i Oblasnom odboru.

I nakon 1945, na Kosovu su delovale grupe balista, koje nisu priznavale odluku o priključenju Kosova Srbiji, te su protiv njih bile angažovane jedinice OZNA-e i UDBA-e, koje su imale faktičku vlast nad Kosovom. Položaj Albanaca u novoj Jugoslaviji je drastično pogoršan nakon rezolucije Informbiroa 1948. godine, kada su mnogi albanski intelektualci zatvarani i likvidirani pod optužbom da su špijuni Envera Hodže. Godine 1951. ponovo se aktuelizuje pitanje iseljenja Albanaca i dolazi do obnavljanja pregovora sa Turskom. Izgleda da je državna bezbednost vršila pritisak na Albance da se izjasne kao Turci na popisu stanovništva. Za samo pet godina, na Kosovu je zabeležen neverovatan skok broja osoba koje se izjašnjavaju kao Turci, sa 1.315 (popis iz 1948) na 34.583 (popis iz 1953).

Državna bezbednost Kosova je tretirala Albance kao nepoverljiv element i bila je uglavnom sastavljena od Srba i Crnogoraca. Služba državne bezbednosti na čelu sa Aleksandrom Rankovićem je tokom 1955-1956. na Kosovu sprovodila akciju oduzimanja oružja i sistematskog pretresanja domova, oštrinom koja je prelazila svaku meru i pretvarala se u teror nad stanovništvom. Pod isprikom traženja oružja, organi državne bezbednosti mučili su na hiljade ljudi, od čega je stotinak osoba umrlo od torture. Represivna politika prema kosovskim Albancima je nastavljena sve do smene Aleksandra Rankovića 1966. godine.

Razvoj kosovske autonomije u SFRJ

U svojoj mladosti vjerovao sam da Jugoslavija može opstati kao federativna multietnička država ravnopravnih naroda. Bio sam iskreno privržen projektu Jugoslavije po Ustavu od 1974. Nekako smo se ponosili što se Jugoslavija razlikuje od svih drugih zemalja rigidnih komunističkih režima, bez ikakve slobode i sa siromašnim građanima. Mi građani Jugoslavije u svakom pogledu živeli smo bolje. Mislio sam da u okviru takvog projekta može biti dobro i za moj albanski narod. (kosovski političar Azem Vlasi)

Šef jugoslovenske bezbednosti Aleksandar Ranković je smenjen na brionskom plenumu 1966. godine. Istodobno, ustavnim amandmanima iz 1966. godine pokrajinama je priznat status “konstitutivnog elementa federacije”, čime je Kosovo steklo elemente državnosti. Iako su Albanci bili većinsko stanovništvo pokrajine, Srbi i Crnogorci su i dalje držali nesrazmerno veliki broj državnih i partijskih funkcija, uključujući kontrolu nad lokalnom policijom i snagama bezbednosti. Dvadeset sedmog novembra 1968. je došlo do masovnih studentskih demonstracija na Kosovu, koje su krenule sa Filozofskog fakulteta u Prištini. Tek nakon toga, Albanci na Kosovu su dobili izvesnu autonomiju, uključujući i pravo na školovanje na sopstvenom jeziku. Novembra 1968. ime pokrajine je promenjeno u Socijalistička Autonomna Pokrajina Kosovo, čime je Metohija (manastirski posed) izbačeno iz naziva.

Ustavom SFRJ iz 1974. godine, Kosovo je steklo široku autonomiju i status federalne jedinice SFRJ. Sticanjem istinske autonomije, Srbi i Crnogorci prestaju biti vladajuća manjina. Albanci preuzimaju vodeće položaje, te dolazi do smene mnogih Srba i Crnogoraca u političkim telima, upravi i radnim organizacijama. Primenom principa etničke reprezentacije, prema kojem je procenat zaposlenih pripadnika neke nacije morao biti u skladu sa etničkom strukturom, mnogi Srbi i Crnogorci gube posao. Pritom, na Kosovo se vraćaju mnogi Albanci proterani tokom perioda Kraljevine, a pored toga postoji i ekonomska emigracija iz Albanije, jer se u Jugoslaviji bolje živelo. Suočeni sa gubitkom posla, i često neprijateljskom sredinom, Srbi počinju masovno napuštati Kosovo. Prema nekim procenama (New York Times, 12. jul 1982), tokom 1970-ih godina, oko 57.000 Srba iselilo se sa Kosova. Tih godina, mnogi srpski manastiri se žale na nanošenje štete od strane nepoznatih lica, bespravnu seču šume, i slične probleme.

Protesti Albanaca i zahtevi za republikom

Nakon Titove smrti, među Albancima, koji su činili apsolutnu većinu stanovništva Kosova (77.4% prema popisu iz 1981), širi se bojazan da Kosovo može ponovo potpasti pod srbijansku upravu. Prevladalo je mišljenje da se to može preduhitriti samo ako se Albancima prizna status naroda i vlastita republika koja više nikako ne bi mogla potpasti pod vlast Srbije. Studenti Univerziteta u Prištini su marta 1981. godine započeli mirne proteste, koji su ubrzo postali opštenarodni, zahtevajući ravnopravan položaj Albanaca sa ostalim slovenskim narodima u Jugoslaviji, koji imaju svoje republike. Sloganom „Kosovo Republika!“, oni su tražili da Kosovo postane sedma republika jugoslovenske federacije i da jugoslovenske vlasti prestanu da ih tretiraju kao nacionalnu manjinu (narodnost), već da ih priznaju kao narod.

Jugoslovenska vlast je na albanske zahteve odgovorila slanjem vojske na demonstrante. U neredima koji su usledili, ubijeno je više desetina albanskih đaka i studenata, što je tadašnji režim skrivao od javnosti. Nakon krvavog gušenja demonstracija, došlo je do velike podeljenosti između Srba i Albanaca – Srbi su tražili ukidanje autonomije Kosova, a Albanci državnost. Zavedena je neka vrsta vojne uprave nad Kosovom. Albanci su izloženi represiji i masovnim hapšenjima. Takođe dolazi i do nasilja nad Srbima.

U narednim godinama, mnogi albanski intelektualci su osuđeni na višegodišnje zatvorske kazne, uglavnom zbog izražavanja zahteva da Kosovo postane republika.

Protesti kosovskih Srba i kampanja o genocidu

Nakon albanskih demonstracija, 1982. godine, kosovski Srbi (predvođeni Kostom Bulatovićem, Miroslavom Šolevićem i drugima) počinju da se bune protiv „perfidnih pritisaka sa pozicija države“, a središte pokreta postaje grad Kosovo Polje, nekadašnja srpska kolonija. Istovremeno, u Srbiji započinje anti-albanska kampanja, čija je središnja tema „genocid“ nad Srbima na Kosovu, i koja iseljavanje Srba prikazuje kao plansko etničko čišćenje koje provodi pokrajinsko rukovodstvo. Aprila 1982. godine 21 sveštenik Srpske pravoslavne crkve, među kojima nekoliko budućih episkopa (Atanasije Jeftić, Irinej Bulović, Amfilohije Radović), upućuju najvišim crkvenim i državnim organima „Apel za zaštitu srpskog življa i njegovih svetinja na Kosovu i Metohiji“, koji govori o „planskom genocidu nad srpskim narodom“ i aktuelizuje kosovski zavet. Godine 1983. crkvene novine Pravoslavlje objavljuju feljton Atanasija Jevtića „Od Kosova do Jadovna“, koji opisuje slučajeve „brutalnog i životinjskog silovanja srpskih žena, devojčica, starica i monahinja od obesnih Arbanasa”, a stradanja Srba na Kosovu poredi sa stradanjima u NDH. Pišući o Albancima, crkveni autori uglavnom naglašavaju njihova zlodela, opisujući ih kao silovatelje, skrnavitelje i nasilnike.

Godine 1985, pripadnici „Srpskog pokreta otpora“ sa Kosova upućuju državnim organima peticiju, čije sastavljanje su pomogli i Atanasije Jevtić i Dobrica Ćosić, u kojoj kažu da pokrajinom vladaju „velikoalbanski šovinisti“ koji su „okupirali deo Jugoslavije“ i nad Srbima čine genocid. Jugoslovenska vlast na ove optužbe nije gledala blagonaklono, već kao na ispoljavanje srpskog nacionalizma. Srbi sa Kosova tih godina protestuju po raznim gradovima, a 26. februara 1986. godine njih stotinak provaljuje u saveznu skupštinu, zahtevajući uvođenje vanrednog stanja i ukidanje autonomije Kosova.

Godine 1986. objavljen je uticajni Memorandum SANU, koji demonstracije albanskih studenata naziva „neofašističkom agresijom“ i navodi da se na Kosovu sprovodi „fizički, politički, pravni i kulturni genocid nad srpskim stanovništvom“. No, niko osim srpskih autora probleme na Kosovu nije nazvao genocidom. Memorandum SANU je kasnije stručna komisija Ujedinjenih nacija ocenila „sredstvom širenja anti-albanskih osećanja“. Prema izveštaju Human Rights Watch-a, srbijanski mediji su 1980-ih namerno sejali dezinformacije o zlodelima nad Srbima na Kosovu, uključujući silovanja Srpkinja, i vodili kampanju mržnje s ciljem da se raširi negativna predstava o Albancima.

Uspon Miloševića i ukidanje autonomije Kosova

Situacija na Kosovu, koja se ne poboljšava željenom i obećanom brzinom, stvara opasnu atmosferu gde je svaka reč izgovorena protiv srpskog nacionalizma shvaćena kao nacionalizam. Strastvene reči mogu doneti samo vatru. (Dragiša Pavlović)

U aprilu 1987. Srbi organizuju miting u Kosovu Polju protiv „anti-srpske diskriminacije“ koju sprovodi većinski albansko rukovodstvo pokrajine. Na ovom valu etničkih sukoba, na površinu je isplivao Slobodan Milošević, izrazivši podršku kosovskim Srbima prilikom unapred pripremljenog sukoba sa pokrajinskom policijom (“Niko ne sme da vas bije!”), osvojivši tako simpatije crkve i nacionalističkih krugova Srbije. Uvidevši na koju stranu vetar duva, Milošević zamenjuje komunističku retoriku nacionalnom. Zahvaljujući problemu kosovskih Srba, Milošević uskoro preuzima vlast u Srbiji, eliminišući umerenije konkurente, Dragišu Pavlovića i Ivana Stambolića, iz Saveza komunista Srbije.

Nakon povezivanja sa pokretom kosovskih Srba, Milošević ih koristi kao mitingaške snage za svoje „antibirokratske revolucije“, kojima vrši svojevrsne aneksije pokrajina i centralizuje svoju vlast. Početkom 1989. godine, Slobodan Milošević nasilno ukida autonomiju Kosovu. JNA je na Kosovu zavela vanredno stanje, a policijske jedinice su ugušile generalni štrajk kosovskih rudara, koji su se protivili ukidanju autonomije. Pohapšeno je na stotine osoba, a kosovsko rukovodstvo je prisilno smenjeno. U vreme glasanja o amandmanima, zgrada Skupštine Kosova je bila okružena tenkovima. Dana 23. marta 1989. godine kosovski parlament u atmosferi opsadnog stanja i, često se navodi, bez kvoruma, odobrava ustavne amandmane kojima Kosovo gubi izvornu autonomiju. U demonstracijama koje su usledile 28. marta 1989. godine, policija je, prema podacima Human Rights Watch-a, ubila dvadeset četiri osobe.

Miloševićev trijumf je ovekovečen 28. juna 1989. godine na Gazimestanu, prilikom proslave 600-te godišnjice Kosovske bitke. Milošević je u svom govoru Kosovo nazvao srcem Srbije, što je kasnije postalo široko prihvaćena politička parola. Tada je pred oko 300.000 okupljenih izjavio da “ni oružane bitke nisu isključene”, što se danas redovito tumači kao najava jugoslovenskih ratova: „Opet smo pred bitkama i u bitkama. One nisu oružane, mada ni takve još nisu isključene.“

Miloševićev govor je označio kraj jugoslovenske ideje, a on je od komunističkog lidera Srbije postao nacionalni lider Srba. Povodom Miloševićevog gazimestanskog trijumfa, Rugova je (1989) izgovorio gotovo proročke reči: “Gazimestan je jedna šovinistička manifestacija. Nisu se samo Srbi borili protiv Turaka, u bici su učestvovali i Albanci, i Hrvati, i Bosanci. To je događaj od značaja za sve jugoslovenske narode. Moj utisak je da u Jugoslaviji postoje snage koje gotovo priželjkuju terorističke akcije na Kosovu. Mogu samo da upozorim Srbe da uvek kada je neki mali narod, a i Srbi su mali narod, pokušavao da nametne svoju prevlast na Balkanu, to se završavalo njegovom ličnom tragedijom.”

Pasivni otpor i razvoj paralelnih institucija

Kao odgovor na protivustavno ukidanje autonomije, Kosovski parlament je 2. jula 1990. doneo Ustavnu deklaraciju, kojom se Kosovo proglašava republikom, ravnopravnom sa ostalim jugoslovenskim republikama. Srbija na to reaguje tako što 5. jula raspušta kosovski parlament i smenjuje urednike glavnih albanskih medija na Kosovu. Uskraćena su finansijska sredstva kosovskim institucijama, između ostalog Akademiji nauka i umetnosti Kosova (jula 1992). Nakon ovoga, kosovski Albanci započinju sa izgradnjom paralelnih institucija. Sedmog septembra poslanici raspuštene Skupštine se tajno sastaju u Kačaniku i usvajaju novi ustav Republike Kosovo. Izabrana je vlada u senci i Skupština. Septembra 1991. godine, kosovski Albanci su održali i nezvanični referendum o nezavisnosti. Na osnovu referenduma, nepriznata Republika Kosovo je proglašena nezavisnom od Jugoslavije. U stvarnosti, ona nije funkcionirala kao nezavisna država nego kao paralelan sistem vlasti. Tokom čitavog Miloševićevog perioda, na Kosovu su uporedo delovale institucije Republike Srbije pod nazivom „Autonomna pokrajina Kosovo i Metohija“ i institucije kosovskih Albanaca pod nazivom „Republika Kosovo“.

U periodu 1990-ih, Kosovo je postalo policijska država pod upravom Beograda. Nakon što su beogradske vlasti preuzele pokrajinske institucije, na stotine hiljada kosovskih Albanaca je otpušteno iz državnih institucija i društvenih firmi. Miloševićeve vlasti su pozatvarale većinu škola na albanskom jeziku i prestale su da isplaćuju plate albanskim srednjoškolskim profesorima. Dolazi do internacionalizacije kosovskog pitanja. Kosovski Albanci su započeli izgradnju sopstvenih paralelnih institucija, kao što su školstvo, zdravstvo i poreski sistem. Albanski đaci i studenti su pohađali časove u privatnim kućama, praznim firmama i napuštenim školskim zgradama. Miloševićeva vlast nije dopuštala razvoj paralelnih institucija na Kosovu, i srpska policija je neprestano upadala u obrazovne i druge ustanove kosovskih Albanaca. Pripadnici snaga bezbednosti su rutinski maltretirali, privodili i tukli nastavnike, studente i upravnike albanskih škola. Policija je neprekidno kršila osnovna ljudska prava, a proizvoljna hapšenja i mučenja postala su redovna pojava. Kosovski Albanci su, više od svih građana Srbije, trpeli teror režima Slobodana Miloševića.

Vođa kosovskih Albanaca, Ibrahim Rugova, bio je poznat po zagovaranju nenasilnog otpora Miloševićevom režimu, zbog čega je nazvan „balkanskim Gandijem“. Između 1991. i 1995. godine, dok je rat besneo u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, većinsko albansko stanovništo Kosova je upražnjavalo pasivni otpor, odbijajući učešće u političkim strukturama Srbije, ne izlazeći na izbore i bojkotujući popis stanovništva. U jeku ratnih sukoba, Rugovin Demokratski savez Kosova je odbio ponude hrvatskog i bosanskog rukovodstva da otvori još jedan vojni front protiv Srbije.

Sve do 1995. godine, Rugovina strategija nenasilnog otpora je imala široku podršku albanskog stanovništva. Međutim, nakon okončanja ratova u Hrvatskoj i Bosni, nenasilna strategija počinje da biva doveđena u pitanje, a među Albancima je sve veći broj onih koji zagovaraju oružani otpor.

Kosovski rat i iseljenje stanovništva

Godine 1996, do tada nepoznata Oslobodilačka vojska Kosova je započela terorističke napade na nosioce srpskih vlasti na Kosovu i njihove saradnike u albanskoj sredini. Napadi na srpsku policiju i civile su nastavljeni i naredne 1997. godine. U svojim saopštenjima, OVK je kritikovala “pasivan” pristup vođa kosovskih Albanaca, obećavajući da će se boriti do oslobođenja Kosova od srpske vladavine. Krajem 1997. godine, kosovski Albanci su oblast Drenice prozvali “oslobođenom teritorijom” zbog jakog prisustva snaga OVK-a.

Tokom 1998. godine OVK se omasovljava i započinje gerilske borbe sa srpskim snagama bezbednosti. U oblastima sukoba, srpska policija i specijalne snage bezbednosti su se neselektivno i surovo svetile civilnom stanovništvu. Petog marta 1998. specijalne policijske jedinice, u poteri za vođom OVK Ademom Jašarijem, u selu Donji Prekaz sravnile su sa zemljom porodičnu kuću Jašarijevih, pobivši dvadesetak boraca, nekoliko staraca, 18 žena i destoro dece mlađe od šesnaest godina. Masakr u Prekazu i druga neselektivna ubistva počinjena tih dana u oblasti Drenice radikalizovala su kosovske Albance i omasovila redove Oslobodilačke vojske Kosova, koja prerasta u masovni oružani pokret otpora beogradskoj vlasti. Mnoge dotadašnje pristalice Rugovine politike nenasilja se nakon ovoga okreću oružanoj borbi.

Borbe između specijalnih jedinica MUP-a Srbije i OVK, koja je držala pod kontrolom znatni deo Kosova, sredinom 1998. prerastaju u Kosovski rat. Od avgusta 1998. srbijanske snage bezbednosti započinju široku ofanzivu protiv Oslobodilačke vojske Kosova. Tokom ovih sukoba Vojska Jugoslavije i MUP Srbije koristili su “prekomernu i nasumičnu silu” (prema presudi MKSJ), što je rezultiralo uništenjem sela, raseljavanjem stanovništva i smrću civila. Bahata upotreba državnog nasilja, masakri nad civilima i etničko čišćenje koja su vršile srpske snage, bila su zvaničan povod NATO bombardovanja Srbije marta 1999. U suštini, Milošević i nije imao nekog izbora, osim da preda ili ne preda Kosovo njegovim stanovnicima.

Milošević je, međutim, izabrao da izmeni stanovništvo Kosova. Nakon što je NATO bombardovanje počelo, Milošević je angažovao svu raspoloživu državnu silu radi proterivanja kosovskih Albanaca. Tokom NATO udara, od 24. marta do 10. juna, srpske policijske, vojne i paravojne jedinice su započele “rasprostranjenu kampanju nasilja” (MKSJ) protiv albanskog stanovništva Kosova, vršeći prisilne deportacije i masovne progone na etničkoj osnovi, čineći masovna ubistva, pljačke, silovanja, razaranja verskih objekata, pa i čitavih naselja. MUP Srbije je nastojao da prikrije pokolje kosovskih Albanaca prevoženjem leševa u unutrašnjost Srbije, gde su bacani u Dunav ili zakopavani u masovne grobnice. Prilikom ove brutalne državne akcije etničkog čišćenja, 862.979 registrovanih albanskih izbeglica je napustilo Kosovo u kratkom vremenskom periodu (podaci UNHCR-a). Prognanim građanima su pogranične vlasti prilikom napuštanja zemlje bespravno oduzimale i uništavale lična dokumenta, vršeći sistematsko brisanje identiteta.

„Rezultati akcije: razbijene i poslednje velike grupe. Likvidirano oko 2.000, mnogo više nego i u jednoj operaciji pre. Napustilo zemlju 900.000. Ostalo terorista 1.000, ostalo civila 300.000.“ (Ratni dnevnik policijskog generala Obrada Stevanovića)

Uprkos naizgled „konačnom rešenju“ kosovskog problema, Srbija nakon 78 dana NATO bombardovanja biva primorana da se povuče sa Kosova. Tih dana se proterani Albanci vraćaju na Kosovo, ali oko 100.000 Srba napušta područje. Mnogi Srbi koji su ostali, bili su napadnuti od gnevnih albanskih povratnika, a njihova imovina je uništavana i pljačkana. U narednim godinama broj Srba i drugih nealbanaca raseljenih sa Kosova se penje na oko 200.000. Oni koji su ostali postali su lak plen za OVK, koja je vršila otmice i ubistva srpskih civila, a jedan od najzloglasnijih zločina koji joj se pripisuje (još uvek bez sudskog epiloga) je ubijanje ljudi zarad vađenja organa, i njihove prodaje na crnom tržištu.

Uprava UN i proglašenje nezavisnosti
Da je zvanična Srbija bila pametnija, već bi 1981. prihvatila zahtev Kosovo Republika. Da je to učinila, možda bi danas postojala demokratska i konfederalna Jugoslavija u kojoj bi živeli gotovo svi Srbi. (slovenački politikolog Anton Bebler)

Po okončanju bombardovanja, Srbija gubi kontrolu nad Kosovom. Prema Rezoluciji 1244, Kosovo ostaje deo SR Jugoslavije, ali pod kontrolom Ujedinjenih Nacija, odnosno snaga KFOR-a. Srbi na Kosovu od privilegovane manjine postaju obespravljena manjina. U martu 2004. izbijaju nasilni nemiri tokom kojih su albanski demonstranti napali srpske zajednice na Kosovu. Za dva dana etničkih sukoba ubijeno je 19 civila (11 Albanaca i 8 Srba), uništeno na stotine srpskih domova i oko 35 pravoslavnih crkvi. Preko 4.000 Srba je prognano, pri čemu su neka naselja ostala potpuno bez Srba.

U februaru 2006. godine započinju pregovori o statusu Kosova. Međunarodni posrednik, finski političar Marti Ahtisari, predložio je plan o “nadziranoj nezavisnosti”, koji je srbijanska strana odbila, a kosovska prihvatila. Srbija je predlagala da status Kosova bude regulisan poput statusa Hongkonga u Kini ili Olandskih ostrva u Finskoj, ali su kosovski Albanci odbacili svaki predlog koji bi uključivao Kosovo u sastavu Srbije.

U dogovoru sa zapadnim silama, Skupština Kosova je 17. februara 2008. jednoglasno proglasila nezavisnost Kosova, sa svih 109 prisutnih poslanika, dok je 11 srpskih poslanika bojkotovalo glasanje. Tu odluku je Vlada Srbije još iste večeri proglasila protivpravnim aktom, i od tada srbijanska diplomatija intenzivno radi protivu kosovske nezavisnosti.

Želela to Srbija ili ne, većina Evrope danas priznaje Kosovo za najmlađu evropsku državu. Kosovske institucije imaju vlast nad najvećim delom Kosova, osim severnog dela koji je pod kontrolom Srba. Dok ovo pišem, barikade su na severu Kosova. Beograd i Priština još uvek ne mogu da postignu bilo kakav dogovor.

Rezime

Tek što je balkanskim ratovima Kosovo nakratko postalo deo Srbije, izbija Prvi svetski rat. Nakon Prvog svetskog rata Kosovo postaje deo Jugoslavije, njen permanentni problem, i jedan od bitnih uzroka njenog raspada.

Jugoslovenski period kosovske istorije bio je, nažalost, veoma nasilan. Tokom većeg dela jugoslovenskog razdoblja, na Kosovu su vladali vanredno stanje ili vojna uprava. Kad se sve sabere i oduzme, najmanje nasilja je bilo u periodu razvoja kosovske autonomije, od smene Rankovića 1966. do nemira 1981. godine. Ovaj period 1970-ih obeležila je široka autonomija i donošenje ustava 1974. godine. Pa čak i period žestoke kampanje o genocidu tokom 1980-ih izgleda gotovo bezazlen u odnosu na kasnije događaje, kada je masovno ubijanje zaista započelo.

Glavne demografske tendencije u jugoslovenkom razdoblju su plansko naseljavanje Srba u periodu Kraljevine, i stihijsko iseljavanje u periodu SFRJ. Srba je danas procentualno mnogo manje na Kosovu nego pre sto godina. Kao većina, Srbi su se održali samo na Severu Kosova, gde su bili većina i početkom veka. Manjina su postali čak i u gradovima osnovanim kolonizacijom, kao što su Obilić i Kosovo Polje. Iz mnogih mesta su potpuno proterani.

Kuda dalje?

Kao što smo videli, kosovski problem nije nastao danas ili juče, on postoji od kada je Kosovo ušlo u našu državu. Mnogi Srbi sa kojima sam razgovarao bi voleli da se kosovski problem reši tako da svi Albanci odande nestanu. Ja mislim da to nije realno, a pre svega nije čovečno.

Da li je rešenje da ponovo osvojimo Kosovo? Osvajali smo ga već previše puta (1912, 1918, 1944, 1989, 1999), ali jednostavno nismo znali šta bismo s njim. Beograd je u dvadesetom veku pokušao sve nasilne metode: postupno raseljavanje, proterivanje u masi, vojnu upravu, kolonizaciju… Ali, zbog takve su politike uvek ispaštali kosovski Srbi. Kao po pravilu, svaki talas beogradskog nasilja su pratili pogoršanje položaja i iseljenje kosovskih Srba.

Važnija literatura

Izveštaj međunarodne komisije o balkanskim ratovima, Vašington, 1914.

Dimitrije Tucović, Srbija i Albanija, Beograd, 1914.

Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu, Beograd, 1985.

Isterivanja Albanaca i kolonizacija Kosova, Istorijski institut u Prištini, 1997.

Noel Malcolm, Kosovo: A Short History, Macmilan, London, 1998.

Kosovo: kako viđeno, tako rečeno (Izveštaj OEBS-a), 1999.

Po naređenju: ratni zločini na Kosovu (Izveštaj Human Rights Watch-a), 2001.

Aleksandar Pavlović, Prostorni raspored Srba i Crnogoraca kolonizovanih na Kosovo i Metohiju u periodu između 1918. i 1941. godine, Baština br. 24, 2008.

Transkripti sa suđenja Miloševiću, Fond za humanitarno pravo, 2009.

Presuda Miloševićevim saradnicima za zločine na Kosovu, MKSJ, 2009.

DAMJAN PAVLICA

Peščanik.net, 19.09.2011.