Već duže od jednog stoljeća srpska historiografija pokušava da sakrije prisustvo Albanaca u prošlosti, u onim krajevima na kojima ih više nema i koji danas etnički čista područja. Taj projekat je uporedo sa samim etničkim čišćenjem i u njegovom je cilju, jer bi eventualno znanje o postojanju Albanaca ili bilo kojih drugih nesrba bilo i dokaz i podsjetnik na progon. Štaviše, težnja za pravdom koja leži u samoj ljudskoj prirodi bi bila opasnost po nepravedu etničkog čišćenja i njegovog trajnog opstanka. Isto tako i danas, pa smo svjedoci pojavljivanja tekstova o krajevima nekadašnjeg Niškog Sandžaka, posebno grada Leskovca i njegove etničke strukture do kraja 19. stoljeća, pri čemu se potpuno zanemaruje prisustvo Albanaca. Nema sumnje da su ovakvi potezi u povijesti kao znanosti u službi počinjenih zločina. Na ovu temu donosimo relevantne podatke, magisatarski rad autora Sandre Stojiljković.
Novi migracioni pokreti na ovom području nakon 1878. godine se orjentišu u suprotnim smerovima od dotadašnjih- srpsko stanovništvo se kreće ka oslobođenim predelima (iz unutrašnjosti srpske kneževine, sa područja preko Save i Dunava, kao i iz tadašnje turske teritorije ka severu). U isto vreme se kreće i struja „turskih podanika “ ka jugu, tj. dublje u unutrašnjost Turske.[1]
Tokom 1878. godine skoro potpuno je izmenjena etnička slika u Toplici. Turci, Arnauti i Čerkezi su se iseljavali.[2] Oni koji su ostali u svojim kućama nakon obustave neprijateljstava, napustili su ovaj prostor samo nekoliko meseci kasnije. Kao posledica tog iseljavanja javila se depopulacija Topličkog okruga, gde je pre rata živelo seosko muslimansko stanovništvo- u najvećoj meri albansko.[3] Bitno je napomenuti da 1878. godine nije izvršena potpuna smena stanovništva, jer je i pre oslobođenja ovde bilo Srba i Crnogoraca, ali u manjini.[4]
Tokom 1878. i 1879. godine najviše je bilo doseljenika iz Aleksinačkog, Kruševačkog, Knjaževačkog, Leskovačkog i Vranjskog okruga, zatim iz pograničnih krajeva Turske i Crne Gore.[5] Takođe, bilo je i pojedinačnih primera naseljavanja Srba i Crnogoraca sa Kosova i iz Crne Gore i pre oslobođenja Toplice (zbog ekonomskih razloga ili krvne osvete). Tako se 1870. godine u Petrovac naselila porodica Petrović, u Pločniku 1872. godine porodica Nedeljković, u Prokuplju Krivokapići1875. godine, zatim Drobnjaci u Gornjoj Bejašnici, Raškovići u Svinjištu, Andrići, Gagovići i Pavlovići u Rastovnici, Tomanovići i Pavlovići u Berilju i dr.[6]
Bilo je i slučajeva da se neki od arbanaških povratnika u Toplicu obrate srpskoj vladi sa molbom za iseljavanje u Tursku. O tome se navodi: „u jednoj ekskurziji koju je Nj. V. Knez učinio prošle (1878.) godine u Prokuplju, deputacija Arnauta… njih dvadesetak pozdravila ga je i izjavila želju da napuste zemljište kneževine. Nj. V. Svetlost, koji je svima njima proglasio slobodu rada, života i imovine ispitivao ih je za razloge i angažovao se da ostanu u Srbiji pod zaštitom njihovih prava. Ali, posle izvesnog vremena, oni su insistirali da napuste zemlju, a srpska vlast se više nije odupirala njihovom zahtevu za odlazak “. Motivi koji su naterali ovu grupu na iseljenje nisu poznati, ali je najverovatniji objavljivanje regrutacije u kojoj oni nisu želeli da uzmu učešće.
Pred srpsku vladu je stavljen novi problem- arbanaške izbeglice. Jovan Ristić je čak isticao da ova situacija ne bi predstavljala jedno od najvažnijih spoljnih pitanja da ga nije stvorilo posredništvo stranih evropskih diplomata, već bi se pojavilo neko rešenje u vidu modusa vivendi sa Arnautima.
Tačna statistika o broju iseljenih Arbanasa iz novooslobođenih oblasti ne postoji. Približan broj Arbanasa (naseljenih između Laba i Sitnice) iz 83 toplička naselja je blizu 1 867 porodica sa 19 436 ljudi. Na delimične podatke u literaturi nailazimo, čak i kada je u pitanju potpuno različita pojava- tj. raseljavanje srpskog stanovništva iz vučitrnskog kraja. U periodu 1876- 1897. godine bilo je preko 400 raseljenih porodica, a od toga su se mnoge naselile u selima Topličkog okruga.
O Ciganima muhamedancima ima veoma malo podataka, jer je ovo stanovništvo popisivano zajedno sa turskim, pa se o njihovom posebnom broju nije vodilo računa. Čak i pre donošenja Zakona o naseljavanju pristizale su molbe mnogih bezemljaša zbog naseljavanja opustelih oblasti Toplice. Među njima su i molbe familije iz Velike Plane, familija iz sreza kozničkog, iz bitoljske nahije i kumanovskog kraja, stanovnika sela na staroj granici Srbije, dobrovoljaca iz Plevne u Bugarskoj, prebeglica iz Novog Pazara. Ali, nije bio redak slučaj da su se mnoge od ovih familija, zbog stalnih upada Arbanasa, ponovo vraćale na ranija ognjišta.[7]
Topličko načelstvo sastavilo je detaljan popis raspoložive zemlje u ovom okrugu. U njemu se navodi pregled opštinske, državne i zemlje pod šumom, broj porodica koje ovde borave, kao i koliko njih se ovde još moglo naseliti. Odrednica „opštinska zemlja“ je podrazumevala neobrađenu zemlju pod trnjem ili šumom, pogodnu za krčenje. „Državnom zemljom“ su nazivani bivši arnautski i turski posedi. Popisom su obuhvaćena sva pojedinačna naselja u okrugu, sem varoši Prokuplja. Popis je sastavljen 26. novembra 1879. U ukupno 61 selu, naseljenici su činili jedino stanovništvo. Kosanički srez je bio najslabije naseljen, zbog stalnih arnautskih upada. Prokupački srez, koji je u svom sastavu imao plodnu dolinu Toplice, najbrže je naseljen.[8] Toplički okrug imao je najveći broj zapustelih i raseljenih sela (bio je retko naseljen još u doba turske uprave, pa je tako predstavljao jedan od najugroženijih okruga u novooslobođenim krajevima).[9]
Ovde je bilo čak 75 arnautskih sela sa 1 340 domova.[10] U prilog intezivnom naseljavanju Topličkog okruga govori i činjenica da je su novembra 1879. godine ovde bile naseljene 2 522 porodice, tj. bar 12 610 osoba. Za ovaj podatak uzet je u obzir prosečan broj članova jedne porodice – 5.[11] Srpska vlada je donela i Zakon o naseljavanju, kojim je želela da problem reši. Ova mera je doprinela naseljavanju krajeva Jablanice, Puste Reke i Toplice. Južnomoravsko (vranjsko, leskovačko i vlasinsko) stanovništvo je delom bilo i zanatsko, pa se moglo grupisati ka nenaseljenom Topličkom okrugu, gde je imalo i neke povlastice.
Pored doseljavanja organizovanog od strane državnih organa, bilo je i onog samoinicijativnog (posebno iz vranjskog okruga, kao i leskovačkog i vlasotinačkog sreza). Pošto posedi bivših „vranjskih i leskovačkih Turaka “ nisu bili dovoljni osiromašenom seoskom stanovništvu, ono je krenulo i van zavičaja (na imanja odbeglih jablaničkih i topličkih Turaka). Migracije ovog stanovništva u Toplički okrug su prvih meseci 1878. godine bile stihijske i neorganizovane, a pored njih su se doseljavali i begunci iz aleksinačkog, knjaževačkog i pirotskog okruga. Prvi talas su činile manje porodične grupe ili pojedinačna doseljavanja. Sa prvim zakonima koji su se ticali novoosvojenih predela prestala su neorganizovana i stihijska naseljavanja na turska imanja. Iseljavanja vranjskog, leskovačkog i vlasinskog stanovništva bila su masovnija i organizovanija u periodu 1880- 1885. godine, a kasnije se ponovo javljaju samoinicijativna iseljavanja. Naseljavanje ovog stanovništva nije imalo istorijsko- politički, već socijalno- ekonomski karakter. Glavni razlog za naseljavanje je taj što je ovde bilo dosta slobodne i nezauzete zemlje i nakon povratka dela muslimanskog stanovništva. Pošto je u Topličkom okrugu muslimansko stanovništvo činilo 2, 5 % ukupnog, onda je ovde moralo da bude i više slobodne zemlje nakon turskog iseljavanja. Posebno je Žitni Potok zbog svoje plodnosti privlačio doseljenike.
Prvu fazu u kolonizaciji ovih područja nakon oslobođenja predstavljalo je doseljavanje dinarskih kolonista u periodu 1879 – 1885. Način i uzroci doseljavanja dinarskih i južnomoravskih stanovnika su bili različiti. Dinarsko stanovništvo je dolazilo zbog oskudica u hrani i plodnoj zemlji.
Vlasti su ga naseljavale i u cilju efikasnije odbrane srpsko – turske granice. Ovo stanovništvo se doseljavalo uglavnom u većim porodičnim grupama- za razliku od južnomoravskih doseljenika koji su dolazili u manjim grupama ili pojedinačno.[12] U naseljavanju Toplice nakon oslobođenja specifično je prostorno grupisanje stanovnika.
Doseljenici iz Crne Gore, Kosova, Užica i Sjenice su se uglavnom naselili u južnom i jugozapadnom delu Toplice. Doseljenici sa Kopaonika, Župe i Rasine su naselili zapad i severozapad okruga. Doseljenici iz doline Južne Morave, Vlasine, Crne Trave, tj. graničnog područja prema Bugarskoj su naselili prostor između Beloljina i Dobriča. Na ovakav raspored su uglavnom uticali blizina i način života i rada doseljenika.[13] Postojala je i posebna Komisija za naseljavanje kojoj su stalno pristizale molbe za doseljavanje crnogorskih familija, begunaca iz kruševačkog okruga, prebeglica iz Prizrena i okoline itd. Među prvima se ovoj komisiji obraćaju bezemljaši iz Iriga. Molbe za naseljavanje su podnosili i stanovnici „bežanci“ iz pograničnih okruga – pirotskog i vranjskog. Kolonisti iz podunavskih predela su naseljavani kao napredni i vešti poljoprivrednici za ugled i poučavanje naprednijim metodama i tehnikama kolonizovanihdinarskih gorštaka i doseljenika. R. T. Nikolić navodi iseljenike iz Toplog Dola, nastanjene u Dobriču ; iz Leve Reke i Gornje Lisine u niško- prokupačkim selima; iz Donje Ljubate, Duge Luke i K’ šle u prokupačkoj oblasti. Svi su oni iz okruga vranjskog, kao i iz znepoljskog sela Palje, Ranog Luga. Mnogo iseljenih porodica iz Vlasine se pominje u Dobriču, a u jablaničkim selima iz Crne Trave- u selu Maćedonci, kao i u Rožini i Kozniku i pustorečkom selu Žitni Potok.
U arhivskim izvorima se pominju i čitave familije po mestu porekla, npr. u Prebrezi familija Sudimac, ili se samo beleži da su iz Turske, npr. u opštinama Velika Plana, Grgure, Draguša, Donja Rečica itd.; zatim dvadesetak familija iz Vlasine, naseljenih u selu Babotince, nekoliko domaćinstava iz Crne Trave- u Bulatovcu itd. Uz ove popisivani su i razni doseljenici iz svih krajeva Srbije, posebno izbegličke familije iz Hercegovine, Nove Varoši, Kruševca- posebno na području opštine Donja Rečica.
Nema tačnih podataka o broju, poreklu i vremenu naseljavanja ovih kolonista do 1880. godine. F. Kanic pominje naseljenike u topličkim i jablaničkim selima, kao i pustorečkim i moravskim, a za neke od njih iznosi podatak da se bave preradom drveta. U jablaničkim i topličkim selima naišao je na doseljenike iz Crne Trave. Od crnogorskih doseljenika navodi „2 100 porodica, od kojih je bilo 10- 30 zadružnih kuća “. Kao ukupan broj doseljenog crnogorskog stanovništva navodi se čak 7 500 duša. U literaturi se navode približno tačni podaci za dinarsko stanovništvo. Nakon samo četiri meseca od oslobođenja u Srbiju je prešlo 55 crnogorskih porodica sa 307 članova.[14] Iz sela Kukavice- pirotski okrug- u Božurnu su do 1890. godine preseljene dve porodice; iz Krnjino jedna porodica u Trnov Laz; iz Strelca jedna porodica u Bresničić; iz Brestov Dola u Crkvici i Kočanu po jedna porodica. U Šišmanovcu-opština Prekadin, bilo je dosta stanovnika iz pirotskog i vranjskog okruga( posebno sela Kostur, Kobilje, Češljanci, Dragojčince, Đinovce, Crni Vrh, Lisina, Bogovo, Melna, Grujinci, Duga Luka, Rejanovci, Brezovica, Rusce). Toplička sela su naselili i stanovnici niškog okruga( Rusne, Grkinje, Studene, Perutine), a najviše njih je naselilo Pukovac- srez prokupački i Batušince- srez dobrički.[15]
Zahvaljujući popisu iz 1890. godine, imamo tačan broj onih koji su se iz različitih delova Srbije doselili u Toplički okrug. Taj odnos je sledeći:
iz Bosne- u selima 116, u varoši 9;
iz Bugarske- u selima 1 004, u varoši 13;
iz Makedonije- u selima 59, u varoši 19;
iz Stare Srbije- u selima 3 444, u varoši 817;
iz Hercegovine- u selima 438, u varoši 17;
iz Slavonije 5 u selima Toplice;
iz Crne Gore 2 376 u selima i 199 njih u varoši.
Iz Turske je ukupno 11 402 naselilo toplička sela, a 389 varoši, a iz Grčke je doseljeno 2 u selima i 6 u varoši.
Imamo podatke i za još neke evropske zemlje-
iz Austrije je doseljeno 32 u selima, 7 u varoši;
iz Italije svega 1 stanovnik ( u nekom od sela),
iz Rumunije njih 103- u selima,
iz Ugarske u selima 322, a u varoši 70.[16]
Čim bi se neka porodica naselila uglavnom je sebi gradila kolibu pod imenom „ šilja “. Ona se gradila od drvenih talpina i pokrivala granjem ili papratima, a preko toga su se prebacivale lemeze od vitkih grana. Ove kolibe su bile ukopane u zemlju, a na sredini se nalazilo ognjište. Kasnije su majstori iz Vlasine gradili tzv. čakmare. Zemlja se raskopavala, stavljalo kamenje premazano blatom , a onda podizali direci. Krov je bio od ražene slame- na nekima je čak bio i odžak od pruća i blata. U sredini je takođe bilo ognjište.[17] Kasnije se za pokrivanje kuća počinje koristiti i ćeramida.[18]
[1] Vidosava Nikolić Stojančević, Toplica: Etnički procesi i tradicionalna kultura, 72. [2] V. Rudić, Stanovništvo Toplice, 35. 188 M. Jagodić, Naseljavanje Kneževine Srbije, 79. [3] M. Jagodić, Naseljavanje Kneževine Srbije, 79 [4] V. Rudić, Stanovništvo Toplice, 35. [5] M. Jagodić, Naseljavanje Kneževine Srbije, 79. [6] P. Marjanović, Toplica, 117- 118. [7] Vidosava Nikolić Stojančević, Toplica: Etnički procesi i tradicionalna kultura ,78- 83. [8] M. Jagodić, Naseljavanje Kneževine Srbije, 140- 141. [9] Vidosava Nikolić Stojančević, Naseljavanje Vranjanaca, Leskovčana i Vlasinaca u Topličkom okrugu posle oslobođenja 1878. godine U Leskovački zbornik IX, 1969. , 226.( u daljem tekstu V. Nikolić Stojančević, Naseljavanje Vranjanaca, Leskovčana i Vlasinaca) [10] B. Lilić, Jugoistočna Srbija, 148. [11] M. Jagodić, Naseljavanje Kneževine Srbije, 144. [12] V. Nikolić Stojančević, Naseljavanje Vranjanaca, Leskovčana i Vlasinaca, 226- 241. [13] V. Rudić, Stanovništvo Toplice, 36. [14] Vidosava Nikolić Stojančević, Toplica: Etnički procesi i tradicionalna kultura, 84- 86. [15] Isto, 91. [16] Isto, 95. [17] С. Марковић, Топлица, 78. [18] М. Ђ. Милићевић, Краљевина Србија, 400
Razgovor o ovom članaku