Uvažavajući geološku građu koja bez svake sumnje, utiče na morfologiju Pešterske visoravni, ista je podijeljena na sljedeći način: centralni dio Pešterske visoravni zauzima planina Jarut koja je u osnovi izgrađena od produkata ofiolitske zone (dijabaz-rožne formacije) i dijeli Pešter na donju i gornju Pešter. Produžetak ofiolitske zone prati se u pravcu sjeverozapada, od planine Jarut prema Rasnu, Cetanovićima i dalje prema Raždaginji.
Glavnu karakteristiku Pešterske visoravni čini njena specifična vrijednost, prostrana visoravan koja spada u prirodne rijetkosti ne samo u Srbiji, već i šire. Pešterska visoravan je prepoznatljiva po raznovrsnim kraškim oblicima reljefa (pećine, jame, ponori, škarpe, vrtače, klisure, kanjoni itd.), što utiče na raznolikost pejzaža i povećava njegovu ambijentalnu vrijednost.
Gornja Pešter se dijeli na Peštersko (1.165 – 1.232 m) i Sjeničko polje. (1.007 – 1.130 m), dok Donju Pešter, uglavnom obuhvata Koštan polje.
Posebnu geomorfološku vrijednost predstavlja Peštersko polje, (1.160 m), jedno od najvećih kraških polja u Evropi.
Peštersko polje obuhvata širi prostor Karajukića Bunara, Ugla, Suvog Dola, Ljeskove, Đerekara …
Središnja naselja Gornje Pešteri su Ljeskova i Karajukića Bunar. Cio basen je planinski sa nadmorskom visinom od 1.028 do 1.334 m. Sjeverno od Karajukića Bunara naselja pružaju se sela Gradac i Bračak, kao i prostrano Peštersko polje, sve do Karajukića Bunara. Ovo prostranstvo presijecaju dva veća uzvišenja: Gračanski krš (1.364 m) i Trojan (1.351 m).
Karajukića Bunar zbog svog centralnog položaja je saobraćajno čvorište puteva prema Doliću, Uglu, Boroštici, sa jedne i Buđevu, Tuzinju, Rasnu, sa druge strane.
U pravcu zapada, ovaj masiv se dalje nastavlja Đurđevicom (1.468 m) i Đerekarskim homarom (1.538 m) iznad sela Đerekara (Donje Đerekare – 1.181 m i Gornje Đerekare – 1.216 m).
Na jugu od Ljeskove zatvara se planinskim sedlom – Nabojskom ćafom (1.204 m) i dalje visokim planinskim vrhom Gradina (1.502 m) na planini Hum. Na jugozapadu, ovaj predio se završava uzvišenjem Strašijevac (1.429 m). Istočni dio Pešterskog polja zatvara se planinom Jarut (Markov vrh 1.428 m).
Sjeničko polje zauzima prostor jugoistočno od Sjenice, a čine ga mjesta: Raždaginja, Rasno, Draževiće, Duga Poljana, Štavalj, Brnjica. Dominantne kote ovog prostora čine Crni vrh (1301), koji se nalazi južno od Dragojlovića, Oštri vrh (1285), i Kobilica (1432) između Raždaginje i Buđeva, te zapadne padine Golije koje ograničavaju Peštersku visoravan. Istaknute kote su: Velika Lisa (1403), sjeverno od Štavlja, te Fijuljak (1272), južno od Fijulja, Kulzino brdo, istočno od Ponorca i drugi istaknuti morfološki oblici.
Donja Pešter zauzima prostor sjeveroistočno od planinskog masiva Jarut. Sjevernu granicu zauzima planina Velika Ninaja, sa dominantnom kotom Vlaški vrh (1358), te kao nastavak planinskog lanca prema sjeveru Homar ( 1462) i Suhar (1328).
Donja Pešter na istoku je ograničena kotlinom Ljutske rijeke i na jug lijevom obalom Sebečevske rijeke.
Foto 2: Planinski masiv Jaruta dijeli Gornju i Donju Pešter /Snimak sa pozicije padina Ninaje
Sjeverno, Donja Pešter završava se planinama: Hrta (1.205 m) i obroncima Velike Ninaje (Vrhovi 1.358 m).
Masiv Velike Ninaje se pruža sjeverozapadno prema Bačici (1.122 m), Točilovu (996 m), Harapoviću (972 m) i Guljicu (993 m). Donju od Gornje Pešteri, sa sjeverozapada i zapada, odvaja duga planina Jarut. Na istoku se Donja Pešter nastavlja u rejonima sela Glogovik i Baljen (vrh Gnjijevića 1.152 m), dok se na jugoistok, Donja Pešter završava brdovitim predjelima Vraćevca (1.072 m) i Žara (1.198 m).
Donja Pešter se nalazi na nižoj nadmorskoj visini od oko 1.000 m.
Centralna mjesta Donje Pešteri sue Delimeđe (1.000 m) i Melaje sa okolnim selima. Prostoru Koštan polja, posebno Donje Pešteri, pripadaju: Morani, Škrijelje, Koniče i druga mjesta. Kraški predio Golaća (1.054 m), završava kao južna granica Pešterske visoravan, odakle se pruža široki vidik u pravcu Novog Pazara i Kopaonika.
Koštan (tvrdo) polje je često pominjao i znameniti bošnjački književnik Ćamil Sijarić. „Opora je to i često bezvodna krečnjačka ravan, k’o i čitava Pešter, s velikim brojem uvala, pećina podzemnih i nadzemnih voda koje regulišu život na tvrdom kamenu i smonici. U sred Koštanpolja, pravi pešterski Eldorado: Džimšir Tuhovac iz Novog Pazara sa krampom i lopatom „obija tucu i bjelicu” u potrazi za pitkom vodom“.
„…Te sušne godine, prije no što će balkanski ratovi, po ljetnjem danu i prašini… izašao u Pešter da traži vodu, u sušnu polju gdje niko pametan nije držao do vode. Radnici su kopali cijelo ljeto, Džimšir im plaćao, nimalo tužan što pare troši i što od toga koristi nema, jer još ima i polja i para, i jer se još u snu pojavljuju vode i oko njih guste travuljine i nad njima – cvijet – bijel. Melajsko se polje obrete u džombe. Sve jednu rupu iskopaju – duboku, široku, crnu – pa je opet zagrnu zemljom, i počnu drugu tamo gdje Džimšira odsiječe pamet da bi voda morala biti…”
Klimatske karakteristike
Klima na području Pešterske visoravni može se okarakterisati kao hladna kontinentalna, sa naglašenim elementima planinske klime. Prostor Pešteri, oivičen pomenutim planinama, nema neposredne veze ni sa jednim klimatsko-termičkim uticajem, pa stoga cijela površina ima karakter depresije između navedenih planina sa specifičnom kontinentalnom klimom. Osim nadmorske visine, geografskog položaja i geološke građe, na klimu ovog područja utiče reljef zemljišta, pedološki pokrivač i biljni svijet.
Pešter je poznat po specifičnoj mikro-klimi, posebno oštroj tokom zimskog perioda, a ljeta znaju biti jako topla i sušna..
Pešterska visoravan je najhladnije područje u Srbiji. Često je izložena udarima groma, tj. električnim pražnjenjima, nerijetko nanoseći veliku materijalnu štetu i odnoseći ljudske živote. Zime na području Peštera su jake i duge, sa relativno čestim niskim temperaturama, hladnim i jakim vjetrovima, koji u uslovima sniježnih vijavica stvaraju visoke nanose – prije svega, u dolinama.
Pešterska visoravan udaljena je od Atlantskog okeana vazdušnom linijom više od 1.700 km, ali vlažne vazdušne mase sa zapada donose padavine ovome kraju. U hladnijem dijelu godine iznad Sredozemlja je polje nižeg vazdušnog pritiska, dok je evroazijsko kopno tada pod uticajem azijskog anticiklona. Tada u Pešterskoj kotlini dolazi do temperaturne inverzije uslijed nagomilavanja i zadržavanja hladnog vazduha koji se spušta sa okolnih planina u vidu klina i podiže topao vazduh koji se, kao lakši, penje. Ovaj vazduh neprekidno se hladi, naročito zimi, kad se formira jezero hladnog i relativno mirnog vazduha. Jako rashlađen vazduh zadržava se na dnu kotlina, dok su na većim visinama, odnosno na obodima planina, temperature vazduha više. Tako, pod uticajem reljefa, dolazi do pojave temperaturne inverzije. Tada nastaju i veoma niske temperature u ovom kraju.
Prva meteorološka mjerenja na ovom prostoru počinju 1925. godine, a prva meteorološka stanica počinje sa radom 1946. godine. Na meteorološkoj stanici bilježe se najniže temperature u Srbiji i u Evropi. Najniža temperatura izmjerena je 26. januara 1954. godine, od minus 38,4°, što je bila najniža temperatura do 26. januara 2006. godine, kada je na klimatološkoj stanici u Karajukića Bunarima izmjereno minus 39° C.
Apsolutni maksimum za Peštersku visoravan izmjeren je 23. avgusta 2007. godine od 36 ° C. Dakle, prema statističkim podacima stručnjaka iz HMZS, srednja maksimalna temperatura za period 1961-1990. godine bila je 12.0 °, dok je srednja minimalna iznosila svega 0,5°. Srednja temperatura za ovaj period bila je 6,1° C.
Karakteristično je da Pešterska visoravan ima 151 hladni dan (sa temperaturom ispod 0°), sa sniježnim pokrivačem ima 101, a sa maglom 94 dana. Srednja godišnja suma padavina iznosi od 712 do 750 mm, dok je prosječna godišnja vlažnost oko 79 %.
Razgovor o ovom članaku