Kosovski komitet je osnovan novembra 1918. kao tajna ekstremno nacionalistička organizacija kosovskih Albanaca sa ciljem da se Koso- vo, Metohija, Sandžak i zapadni delovi Makedonije izdvoje iz novonasta- le Kraljevine SHS i prisajedine albanskoj državi. Komitet je imao izraženo antijugoslovensko obeležje i predstavljao je sredstvo za ostvarivanje veli- koalbanske ideje. Oružanim napadima i snažnom propagandnom delat- nošću organizacija albanskih iredentista uticala je na destabilizaciju poli- tičkih prilika na jugu jugoslovenske države i remetila je, inače složene, di- plomatske odnose sa susednom Albanijom.
Razumevanje Kosovskog komiteta kao istorijskog fenomena ne- potpuno je bez poznavanja njegovih korena, tim pre što je komitet iz prošlosti nasledio idejne koncepcije, naziv organizacije i vođstvo. Ideološ- ki koreni organizacije sežu do 1878. godine. Tri dana pred početak Berlin- skog kongresa (13. jun 1878) na kome je trebalo definisati nove balkanske granice formirana je Liga za odbranu prava arbanaškog naroda2, poznati- ja po mestu nastanka kao Prizrenska liga. Kao inicijator procesa formira- nja nacionalne svesti kod albanskog naroda, Prizrenska liga je izradila program etničke integracije Albanaca u jedinstvenu državu. U okviru te države trebalo je da se objedine sve oblasti u kojima je živeo albanski na- rod, što je u praksi značilo zaposedanje teritorije Skadarskog, Bitoljskog, Janjinskog i Kosovskog vilajeta. U odnosu na savremene granice to je podrazumevalo teritoriju ne samo današnje Albanije već i susednih obla- sti: 1) Kosova i Metohije, 2) dela Sandžaka sa gradovima Sjenicom i No- vim Pazarom, 3) zapadne Makedonije do linije Kumanovo–Veles–Bitolj, 4) severozapadne Grčke do grada Janjine. Zahtev Prizrenske lige da se poštuje etničko načelo kao kriterijum za utvrđivanje veličina balkanskih država imao je prevashodno deklarativnu formu budući da su Albanci či- nili 44% stanovništva3 na prostoru tzv. četiri vilajeta. Iz tog razloga poli- tičke projekcije Prizrenske lige imale su etnocentristički i maksimalistički karakter i izazivale su suprotstavljanje susednih balkanskih naroda.
I pored toga što su turske vlasti nasilno ugušile Ligu 1881. godine velikoalbanski projekat je ostavio dalekosežan uticaj na buduće generacije albanskih nacionalnih i političkih vođa i predstavljao je cilj prema kome su oni zajednički težili, bez obzira na druge vrste razlika. Osim toga, feno- men intenzivnog demografskog rasta Albanaca u mešovitim nacionalnim područijma posle 1878. godine, zajedno sa konzervativnošću i zatvore- nošću albanskog društva, činio je plodno tle za delovanje ekstremnih na- cionalista istrajnih u nametanju svoje vizije etničke integracije. Osnovne metode u tom cilju bile su nasilna islamizacija i albanizacija.4 Pojačan teror i anarhija rezultirali su masovnim iseljavanjem slovenskog stanovništva iz pograničnih zona. Prema proračunima Jovana Cvijića, srpski etnički kor- pus je od 1878. do 1912. umanjen za 150.000 lica na području severno od Šar-planine. Samo se 1898. godine, zbog zlostavljanja, iselilo 55.000 Srba iz Pećke nahije.5 Sa druge strane, broj muslimanskog življa na Kosovskom vi- lajetu uvećan je za 30.000 ljudi naseljavanjem muhadžira (izbeglica) koji su morali da napuste južne krajeve Srbije. Ogorčeni muhadžiri su bili posebno neprijateljski raspoloženi prema Srbima u Turskoj i širili su nasilje i strah.
Programske koncepcije Prizrenske lige oživljene su u zahtevima Pećke lige iz 1899. godine, s tom razlikom što je teritorijalni opseg alban- ske države proširen na Solunski vilajet.6 Trogodišnji ustanak Albanaca protiv osmanske vlasti (1909–1912) okončan je Portinim prihvatanjem 14 tačaka Hasana Prištine 4. septembra 1912. na osnovu kojih je formalno prihvaćena albanska autonomija u oblasti četiri vilajeta. Međutim, izbija- nje Prvog balkanskog rata7 već narednog meseca (oktobar 1912) poništilo je albanske uspehe i otvorilo novu fazu u odnosima Albanaca i njihovih suseda.
Srpsko-albanski sukob za prevlast nad teritorijom Kosova, Meto- hije, dela Sandžaka i zapadne Makedonije iniciran je srpskim osvajanjem pomenutih oblasti u ratu balkanskih saveznika protiv Osmanskog car- stva. Albanci su kao turski saveznici bili poraženi u ratu i s velikim otpo- rom su prihvatali novu vlast. U psihološkom smislu Srbi su doživljeni kao krivci koji su osujetili nacionalno ujedinjenje. Prema statističkim po- dacima, oko 20.0008 nezadovoljnih Albanaca prebeglo je na teritoriju no- vostvorene države Albanije (28. novembar 1912). Među njima su se nala- zili i nacionalni prvaci Hasan Priština, Bajram Curi i Isa Boljetini koji su krajem 1913. godine osnovali prvi u nizu kosovskih komiteta sa ciljem ostvarivanja teritorijalnog projekta Prizrenske lige. Opasnost od alban- skog iredentizma posebno je dobijala na težini zbog toga što je velikoal- banski koncept prihvaćen i kao program mlade albanske države.
Već septembra 1913. sa teritorije Albanije iniciran je upad 10.000 odmetnika usmeren ka Debru i duž odseka Đakovica – Prizren.9 U poza- dini incidenta, u istoriografiji poznatog kao „afera pijačnih trgova“, staja- la je namera da se privuče pažnja međunarodne javnosti na problem reša- vanja albanskog nacionalnog pitanja. Marta naredne godine istaknuti predvodnici Kosovskog komiteta, Bajram Curi i Isa Boljetini, organizovali su lokalnu pobunu protiv srpske vlasti u selu Banji u Podrimskom sre- zu.10 Takođe, u prve dve godine Prvog svetskog rata Austro-Ugarska je fi- nansirala Hasana Prištinu i Bajrama Curija radi podsticanja albanskog ustanka na jugu Srbije sa ciljem da se na tom prostoru formira novi front koji bi raspačao srpske snage i omogućio njihovo lakše uništenje.
Formiranjem Kraljevine SHS 1. decembra 1918. albansko-srpski sukob nije okončan već je dobio samo novo ruho. Istorija Kosovskog ko- miteta u užem smislu predstavlja paradigmu albanske težnje za ostvari- vanjem velikoalbanskog projekta. U širem smislu ta istorija je samo nit u tkanju zamršenih međunacionalnih odnosa na Balkanu i ukazuje na dubi- nu i komplikovanost problema određivanja balkanskih granica u posttur- skoj epohi.
Razgovor o ovom članaku