Jedan od najdrastičnijih primjera takvih posljedica jeste Novopazarski Sandžak — prostor na kojem se prelamaju interesi Osmanskog carstva, Austro-Ugarske, Srbije, Crne Gore i Rusije.
U ovoj proširenoj analizi prikazujemo ključne historijske procese, etničke realnosti i političke igre koje su odredile daljnju sudbinu Sanžaka.
Berlinski kongres – evropska “podjela kolača”, ne rješenje za balkanske narode
Na Berlinskom kongresu nijedan predstavnik Bošnjaka ni Albanaca nije imao pravo glasa.
Albancima je čak eksplicitno zabranjeno prisustvo, a njihovo “predstavljanje” prepušteno je Osmanlijama – monarhiji koja je tih godina bila vojno poražena i diplomatski ucijenjena.
Odluke su donesene prema interesima velikih sila, a ne na osnovu:
- etničkog sastava,
- historije prostora,
- prava naroda na samoopredjeljenje.
Najveći gubitnici bili su upravo Albanci i Bošnjaci, koji su se našli između agresivnih aspiracija Srbije i Crne Gore, te pasivnog otpora Osmanskog carstva.
Sandžak kao corpus separatum – tampon zona između Srbije i Crne Gore
Austro-Ugarska diplomacija insistirala je da Sandžak ostane kao posebna teritorija –
corpus separatum – sa jasnim ciljem:
spriječiti bilo kakvo ujedinjenje Srbije i Crne Gore, dviju država koje su već tada planirale zajedničko širenje na račun muslimanskog stanovništva.
Ovaj status Sandžaka rezultirao je time da:
- regija ulazi u fokus evropske geopolitike,
- lokalno stanovništvo postaje predmet velikih igara,
- Sandžak postaje strateška zona umjesto političke zajednice.
Etnička stvarnost Sandžaka: Albanci i Bošnjaci kao dominantno stanovništvo
Svi vjerodostojni izvori tog vremena (osmanski, austrougarski, britanski) potvrđuju:
- Albanci i Bošnjaci bili su uvjerljiva većina stanovništva
Posebno u Pešterskoj visoravni, Sjenici, Novom Pazaru, Tutinu, Plavu, Gusinju i dijelovima Prijepolja i Bijelog Polja.
- Srbi su bili manjina, često doseljavana u specifičnim historijskim okolnostima i pod zaštitom Srbije.
- Strani diplomati (npr. britanski konzuli) stanovništvo Sandžaka redovno opisuju kao “albanskog tipa” – što jasno ukazuje na dominaciju albanskog etničkog elementa.
Ovo je u potpunoj suprotnosti sa kasnijim tezama srpske historiografije koja je pokušavala predstaviti Sandžak kao dio “srpske etničke teritorije”.
Atmosfera straha i otpora: Sandžak između Srbije i Crne Gore
Današnji čitatelji često potcjenjuju stepen realne opasnosti u kojoj se našlo sandžačko stanovništvo nakon 1878.
Prema izvještajima britanskog konzula Coopera:
- Srbi su okupirali svaku teritoriju u kojoj nije bilo osmanske vojske,
- lokalno stanovništvo se povlačilo iz sela u gradove ili bježalo prema Kosovu,
- muslimani Sandžaka “nikako nisu željeli da dođu pod srpsku vlast”.
Čak je i osmanska administracija prepoznala da bi razoružavanje lokalnog stanovništva značilo njegovo prepuštanje na milost i nemilost susjednih vojski.
Zbog toga su izbili oružani sukobi i ubijen je komandant osmanskih snaga u Novom Pazaru.
Stanovništvo je biralo da pogine na oružju – nego da preživi kao žrtva.
Prizrenska liga – zajednički otpor Albanaca i Bošnjaka
Liga je osnovana 10. juna 1878. kao reakcija na odluke Berlina.
U njenom sastavu nalazimo veliki broj istaknutih Bošnjaka i Albanaca iz Sandžaka:
- Ejub-beg Huseinbegović
- Murat-beg Čilerdžić
- Osman-aga Ćatović
- Mustafa Abdullahu
- Ibrahim Lutfi
- Ali-beg Draga
Ovi ljudi su jasno pokazali da Bošnjaci i Albanci dijele:
- zajedničke političke interese,
- zajedničku ugroženost,
- zajednički otpor prema srpsko-crnogorskoj ekspanziji.
Ligu je podržalo hiljade sandžačkih boraca koji su se priključili albanskim trupama u odbrani Plava, Gusinja i drugih područja.
Sandžak kao dio Kosovskog vilajeta – prirodna historijska veza
Ulaskom Sandžaka u sastav Kosovskog vilajeta 1878:
- ojačane su trgovačke, porodične i kulturne veze sa Kosovom i Albanijom,
- Pešter, Novi Pazar, Sjenica i Tutin doživljeni su kao “Gornja Albanija”,
- stanovništvo se još snažnije povezalo sa albanskim identitetom.
Ova administrativna veza potvrđuje historijski kontinuitet:
Sandžak nije periferni prostor, nego sastavni dio kulturno-civilizacijskog kruga Kosova i Albanije.
Načertanije – početak sistematskog etničkog čišćenja
Milan Obrenović je nakon 1878. započeo otvoreno provođenje projekta Načertanije – dokumenta koji predstavlja jedan od najeksplicitnijih planova etničkog čišćenja u Evropi 19. vijeka.
Rezultat:
- uništeno 720 albanskih sela,
- masovni pokolji civila,
- desetine hiljada protjeranih u Kosovo, Sandžak i Anadoliju.
Ovo je direktno uticalo na demografsku sliku Sandžaka i donijelo veliki broj izbjeglica koji su mijenjali strukturu naselja.
Balkanski ratovi (1912) – kraj osmanske vlasti, kraj velike epohe Sandžaka
U Prvom balkanskom ratu Osmanlije gube:
- Kosovo,
- Sandžak,
- Makedoniju.
Albanci proglašavaju nezavisnost, ali bez Plava, Gusinja, Rozaje, Sjenice, Novog Pazara – koji padaju pod Srbiju i Crnu Goru.
Podjela Sandžaka 1913. jedan je od najtragičnijih događaja u historiji Bošnjaka i Albanaca:
- komšije koje su vijekovima dijelile isti prostor,
- iste karavanske puteve,
- istu vjeru,
- sumnju i otpor prema asimilaciji,
razdvojene su neprirodnom granicom koja je i danas izvor rane i praznine.
ZAKLJUČAK: Zašto je važno danas govoriti o ovome?
Jer Sanžak nije bio “ničija zemlja” niti “srpski pogranični prostor”, nego:
- centar albansko-bošnjačke civilizacije,
- prostor visoke kulture, karavana, medresa i zanata,
- ključna historijska veza između Kosova i Bosne,
- simbol otpora asimilaciji i nasilju.
Belgijske i ruske odluke iz 1878. otvorile su vrata:
- nasilju,
- etničkom čišćenju,
- podjelama koje i danas određuju sudbinu naroda u Sanžaku.
Ova analiza ima za cilj da vrati historiju Sanžaka njegovim pravim vlasnicima – narodu koji je tu živio stoljećima i koji, unatoč svemu, i dalje čuva svoje dostojanstvo, identitet i historijsku memoriju.
Discussion about this post