Ismet Azizi

Megjithatë, në diskursin publik dhe në propagandën politike pas Luftës së Dytë Botërore shpesh haset pretendimi se shqiptarët e Sanxhakut, të udhëhequr nga Aqif Blyta, kishin gjoja rol kyç në përndjekjen e hebrenjve. Ky pretendim nuk ka asnjë bazë arkivore dhe përfaqëson një konstrukt ideologjik me qëllim stigmatizimin kolektiv.

Pikërisht për këtë arsye është e rëndësishme që opinioni i gjerë në Serbi dhe Sanxhak të njihet me faktet e vërteta arkivore: Holokausti në Serbi u organizua dhe u zbatua nga strukturat gjermane dhe serbe kolaboracioniste, ndërsa lidhja e Aqif Blytës me këto krime është e pabazë historikisht. Vetëm në bazë të një analize objektive mund të ndërtohet një qasje kritike ndaj së kaluarës dhe të kapërcehen mitet që rëndojnë marrëdhëniet mes popujve.

Ikjet e hebrenjve në Serbi sipas literaturës serbe

Studimi i Sanja Petrović Todosijević mbi ikjet e hebrenjve nga territori i zonës gjermane të okupacionit në Serbi (1941–1944) analizon në detaje Holokaustin dhe përpjekjet e një numri të vogël hebrenjsh për të mbijetuar me dokumente të falsifikuara dhe arratisje drejt zonave më të sigurta të okupacionit (italiane, bullgare, hungareze).[1]

Aktorët kryesorë të ndjekjes:
– Gestapoja, si organi kryesor gjerman;[2]
– Qeveria e Milan Nediqit dhe Policia Speciale e Beogradit, sidomos Seksioni për Hebrenjtë dhe Romët;[3]
– Formacionet kolaboracioniste serbe (ljotiqistët dhe xhandarmëria).[4]

Metodat e ndjekjes përfshinin: identifikimin e hebrenjve sipas tipareve racore, arrestime të bazuara në raporte të detajuara policore, përdorimin e rrjeteve të informatorëve dhe planifikimin e operacioneve të veçanta për kapjen e tyre.[5]

Rrjetet e ndihmës: priftërinj katolikë, zyrtarë lokalë ose individë që falsifikonin dokumente. Shpesh kjo bëhej jo vetëm nga humanizmi, por edhe nga interesa financiare.[6] Nga 17.800 hebrenj, rreth 14.800 (85%) u shfarosën deri në maj 1942.[7] Vetëm një pakicë mbijetoi falë këtyre rrjeteve ose arratisjeve.

Relevanca për Sanxhakun dhe Aqif Blytën

Studimi i Todosijević-it dokumenton me saktësi përgjegjësinë e aparatit gjerman dhe kolaboracionistëve serbë për Holokaustin në Serbi. Në asnjë rast nuk përmenden Novi Pazari, Sanxhaku apo Aqif Blyta.[8]

Megjithatë, në literaturën nacionaliste serbe pas vitit 1945 shpesh bëhet një projekcion: siç Nediqi në Beograd ishte përgjegjës, ashtu edhe Blyta në Novi Pazar përpiqet të paraqitet si “Nediqi i Sanxhakut”. Ky krahasim është i pabazuar:

– Nuk ka dosje policore të ngjashme për Sanxhakun që të provojnë ekzistencën e një “policie speciale”;
– Dokumentet arkivore të Holokaustit përmendin Beogradin, Nishin, Leskovcin, Kragujevcin – por jo Novi Pazarin;[9]
– Lidhja e shqiptarëve në këtë narrativë është një konstrukt ideologjik, që synon stigmatizimin kolektiv, e jo një e vërtetë historike.[10]

 

[1] Sanja Petrović Todosijević, “Bekstva Jevreja sa teritorije nemačke okupacione zone u Srbiji 1941–1944,” Tokovi istorije 2/2019, f. 155–186.

[2] Valter Manošek, Holokaust u Srbiji. Vojna okupaciona politika i uništavanje Jevreja 1941–1942 (Beograd: Službeni list SRJ, 2007)

[3] Branislav Božović, Specijalna policija u Beogradu 1941–1944 (Beograd: Srpska školska knjiga, 2003).

[4] Milan Koljanin, Nemački logor na beogradskom Sajmištu 1941–1944 (Beograd: Institut za savremenu istoriju, 1992).

[5] Arkivi Historik i Beogradit (IAB), fondi UGB, dosje të ndryshme 1941–1944.

[6] Milan Ristović, U potrazi za utočištem. Jugoslovenski Jevreji u bekstvu od holokausta 1941–1945 (Beograd: Službeni list, 1998), f. 117–120.

[7] Sima Begović, Logor Banjica 1941–1944, II (Beograd: Institut za savremenu istoriju, 1989), f. 25–26

[8] Milan Ristović, U potrazi za utočištem. Jugoslovenski Jevreji u bekstvu od holokausta 1941–1945 (Beograd: Službeni list, 1998), f. 117–120

[9] Po aty.