Piše: Mr. Nehat Hyseni
Nazivi o Albancima u burnoj istoriji ovog Balkanskog podneblja su se menjali u zavisnosti od konkretnih društveno-istorijskih i političkih prilika i od praktično-političkih potreba vlasti: Turske vlasti, Kraljevina SHS i Kraljevina Jugoslavija su ih službeno nazivali „Arnauti“, Socijalistička Jugoslavija, do smene A.Rankovića, ih naziva „Šiptari”, a od Ustavnih Amandmana od 1968. i Ustava SFRJ od 1974. nazivaju se „Albanci”, da bi ih nakon 1981. nazivali “iredentisti”, a u Miloševićevo vreme “teroristi”.
Razočarala me je činjenica što autori u knjizi „Preševo, istorija i sudbina“ moj narod (čitaj: svoje komšije) sve vreme oslovljavaju„Šiptari”!
Na moje Reagovanje da oslovljavanje Albanaca “Šiptarima” je pogrdno i vredja njihova nacionalna osećanja, Mr. Tomislav Petrović se pita: “šta se to promenilo da ste u novije vreme sebe počeli da nazivate Albancima a jezik Albanski i da Vas sada vredja naziv šiptar”?
Očigledno je da mojim (nekadašnjim) komšijama nisu poznate promene koje su se dešavale u periodu od skoro pola veka, dakle, od (Rankovićevog) vremena, kada su oni otišli iz Preševa. Mada, pošto su oni preševljani i intelektualci, trebalo bi da znaju osećanja nas Albanaca po tom pitanju.
Medjutim, izgleda da je to njima još uvek nejasno. Stoga, ja ću učiniti još jedan pokušaj, ovaj put opširniji, da to pitanje pojasnim u društveno-istorijskom i političkom kontekstu naše stvarnosti.
Naime, osećanja prema oslovljavanjima su se menjala u zavisnosti od konkretnih društveno-istorijskih i političkih okolnosti. Oslovljavanje nije puka „jezička“ stvar, već i politička, kulturološka, psihološka itd. kategorija, te je u determinirajućoj zavisnosti od datog društveno-istorijskog konteksta.
Dok je, recimo, za vreme Turske vladavine za Albance bilo pogrdno oslovljavanje “Arnautin”, pošto su Albanci tog vremena imali potrebu za isticanjem svog nacionalnog identiteta i posebnosti, koja im je bila osporavana od strane turske vlasti. Zbog činjenice što su Albanci bili iste, tj. muslimanske veroispovesti sa Turcima, njima je u to vreme bilo osporavano i onemogućeno otvaranje škola na Albanskom, zatim uvodjenje Albanskog jezika kao službanog jezika administracije i sl.
Čak štaviše, Albanci za vreme turske vladavine, za razliku od Srba, bili su u daleko nepovoljnijem položaju, jer su tada postojale širom Srbije škole na srpskom, dok je Albancima to pravo osporavano.
To je bio razlog raznih protesta i pobuna Albanaca protiv turske vlasti u to vreme. Dok, s druge strane, Srbima, koji su hrišćanske vere, to pravo turska vlast nije mogla osporavati zbog reagovanja medjunarodne, u prvom redu evropske
zajednice.
Naziv „Arnautin“ je bio pogrdan za Albance za vreme turske vladavine, te se ovim nazivom podrazumevala potlačena Albanska raja muslimanske veroispovesti. „Arnauti se medju sobom zovu Šiptari i ime Arnautin im je pogrdno. Ranijih se godina dešavalo da Arnautin i ubije onoga ko ga nazove Arnautinom”.(J.Hadživasilević: Južna Stara Srbija, Knjiga II, Preševska Oblast, str.142, Beograd, 1913. god.).
Sa smenom Turske, sa Srpskim vlastima, oktobra 1912. godine pogrdni naziv „Arnautin“, za Albance od strane tadašnje vlasti se i dalje upotrebljava kao službeni naziv za njih.
Na prvom popisu stanovništva Kraljevine SHS od 31. januara 1921. godine uopšte nije postojala rubrika za „nacionalnost“ u popisnom upitniku. Tada se za označavanje nacionalnosti uzimala verska i jezička pripadnost.
Medjutim, zbog praktično političkih razloga, vlasti Kraljevine SHS i kasnije Kraljevine Jugoslavije, su tada Albance poistovećivali i oslovljavali ih Turcima, isto kao i za vreme Kneževine Srbije od pre 1878. godine, pošto sa poistovećivanjem Albanaca, odnosno „Šiptara“ sa Turcima, tadašnja vlast je prikrivala realno stanje etničkog čišćenja Srbije Topličkog kraja, Pirota, Niša,
Leskovca, Vranja itd. od Albanaca.
Time je izbegnuta osuda i kazna medjunarodne zajednice, jer službeno tada u Srbiji nije bilo Albanaca, već su ta naselja bila naseljena „Turcima“, tako da je posle Srpsko-Turskog rata 1876-1878. godine, Srbija etnički „očišćena“ skoro u potpunosti od Albanaca (osim nekih sela oko Medvedja), te se izbeglo Albansko stanovništvo premeštalo, uz jezive prizore i žrtve, pored Kosova i u Preševu i Bujanovcu.
Tada se granica bila uspostavila na Ristovcu, tj. izmedju Vranja i Bujanovca, te nastaje Preševska Kaza (1878-1912).
Dakle, i Kraljevina SHS zadržava naziv „Arnauti“ za Albance, pri tom, uvek izbegavajući gde god je to bilo moguće da se istaknu kao posebna nacija, zbog praktično-političkih potreba prikrivanja masovnog iseljavanja, odnosno proterivanja Albanskog stanovništva i to, ovaj put ne za Kosovo ( kao što je to bio slučaj pre 1878.), već za daleku Tursku. Čak su i neki Srpski političari i naučnici Albance tako nazivali, kao na primer Vasa Čubrilović, u svom Memorandumu od 1937. godine „Isterivanje Arnauta“, gde on predlaže „mere“ koje bi Stojadinovićeva vlada trebala da sprovede “za rešavanje pitanja nacionalnih manjina” u to vreme: Rusina, Slovaka, Nemaca, Arnauta i sl. ( o tome opširnije u poglavlju: Srpski političari i naučnici o iseljavanju Albanaca u Turskoj).
Na popisu stanovništva Kraljevine SHS od 1921, dakle, uopšte nije postojala rubrika o nacionalnoj pripadnosti, već samo o veroispovesti i maternjem jeziku, te Albance i Turke svodimo u zajedničkoj koloni „Muslimani“, dok se kod jezika razlikuju: jezik „Arnauta“ i „Turaka“(vidi: Popis od 1921. str.103) Iako je na popisu Kraljevine Jugoslavije od 1931. godine uvedena rubrika o „nacionalnosti“, te u nomenklaturi jezika, postojao je i „Arnautski jezik“, medjutim, podaci o nacionalnoj pripadnosti za vreme Stare Jugoslavije po tom popisu nisu objavljeni. To je učinjeno tek 1948. godine, na osnovu dobro očuvanih tabela sa tog popisa.
Sigurno je da je razlog za to bio prikrivanje masovnog iseljavanja Albanaca u Turskoj i mera kolonizacije sa Srbima svih područja koja su bila naseljena Albancima u to vreme, primenom drastičnih mera državne vlasti i policije, (o čemu će biti reči u posebnom poglavlju).
Dakle, Stara Jugoslavija je za Albance upotrebljavala naziv „Arnauti“, dok se naziv „Šiptari“ počeo upotrebiti kao službeni naziv za Albance tek nakon Drugog svetskog rata, i to: u Ustavu Federativne Narodne Republike Jugoslavije od 31.01.1946.godine, Ustavnim zakonom od 1953. i Ustavom od 1963. godine, da bi se u Ustavu SFRJ od 1974.godine uveo naziv „Albanci“. Nazivom „Šiptari“ za Albance na Srpskom jeziku se pokušavalo naznačiti Albansko stanovništvo na prostorima Jugoslavije, sa ciljem da se podrazumeva da je to službeno „poseban“ narod koji živi na ovim prostorima, u odnosu na Albance koji žive u Albaniji.
Dakle, tadašnja Jugoslavija je time htela dati do znanja da „Albanci“ žive u Albaniji, a „Šiptari“ u Jugoslaviji i da su to dva posebna naroda!!!
Dakle, „mudrost“ i krajnji cinizam Socijalističke Jugoslavije je bio u tome da se izvuče iz Albanske reči naziv kojim Albanci sami sebe oslovljavaju, ali samo za Albance u Jugoslaviji, a ne i za Albance u Albaniji.
Postavlja se pitanje: Zašto je Socijalistička Jugoslavija uzela ovaj, dakle “Šiptari”, kao naziv samo za Albance u Jugoslaviji, dok za Albance u Albaniji i za samu Albaniju je zadržala medjunarodni naziv „Albania“? Naravno, to je Titova Jugoslavija učinila iz praktično- političkih i strateških razloga. Naime, tada se pokušavalo „objasniti“ krajnje represivnim i brutalnim merama državne vlasti da u Albaniji ne samo da postoji drugačiji komunistički režim u odnosu na jugoslovenski, već da, navodno, postoji i druga nacija u odnosu na Albance, odnosno “Šiptare” u Jugoslaviji. Time je Jugoslavija mogla da izbegne obaveze koje su proizašle iz poznatih odluka Bujanske konferencije odkraja 1943 i početka 1944. godine za pripajanje Kosova Albaniji.
To što svi Albanci i u Albaniji i u Jugoslaviji, na njihovom maternjem jeziku nazivaju svoju naciju „Kombi Shqipëtar“ (Albanska nacija), a njihov jezik „Gjuha Shqipe“ (Albanski jezik) nije predstavljao nikakav problem za tadašnje vlasti, pošto im je njegova upotreba na Srpskom
obezbedjivala politički oportunitet.
Politička situacija nastala jačanjem centralne vlasti Ustavom od 1963. godine i time velike uloge UDB-e, koja je ugrožavala i samog Šefa
države (Tita), jula 1966 godine, na nesrpskom terenu (na Brionima), svrgnula je jugoslovenskog „Berija“, dakle šefa državne bezbednosti Aleksandra Rankovića, i time je počela „nova era“ i za nas Albance u politici tadašnje Jugoslavije.
Evropski i jugoslovenski talasi studentskih demostracija od 1968.godine su imali odjeka i na Kosovu, gde su one bile veoma masovne, uz isticanje zahteva za Albansku nacionalnu zastavu, za ravnopravnost, za Kosovo republiku i sl., te nakon toga, ubrzo se pristupa Amandmanima na Ustav od 1963. godine, kojima Kosovo postaje „konstitutivni element“ Jugoslovenske Federacije, otvara se Univerzitet na Albanskom u Prištini, te se dotadašnji naziv „Šiptari“ zamenjuje se nazivom „Albanci“ u Ustavu SFRJ od 1974.godine.
Dakle, od tada Albanci službeno više nisu „Šiptari“!
Time se i završava mračan (Rankovićev) period za Albance u tadašnjoj Jugoslaviji. Medjutim, nakon 1981.godine počinje hajka na Albanske „irendentiste“, da bi se oni pretvorili u Albanske“teroriste“ u Miloševićevo vreme. Danas čujemo sve više i sve češće ovaj naziv „Šiptari“ za Albance u Srbiji, i to od strane antialbanskih i šovinističkih krugova, kojih, na žalost, danas ima u velikoj meri u Srbiji, i to kako medju pojedinim političkim strankama tako i kod pojedinaca, pa sada i kod naših zemljaka („kosmopolita“ i intelektualaca), autora knjige „Preševo, istorija i sudbina“!
Dakle, istorijat naziva prema Albancima, kao što se moglo videti, evoluira zajedno sa njihovim ukupnim društvenim i političkim položajem na ovim prostorima, i da se naziv prema njima menja u zavisnosti od društveno-istorijskih i politickih okolnosti i uopšte od evoluiranja
političkog i ukupnog odnosa prema njima. Dakle, oslovljavanje nije puka „sitnica“ koja ostavlja ravnodušne gradjane, već naprotiv, to se u pojediniom slučajevima može podrazumevati, čak, kao velika uvreda koja izaziva i jake emocije. Jer, pod pojmom “Arnautin”, Albanci za vreme Turske vladavine su se osećali uvredjenima, jer ih je tadašnja vlast tretirali kao “raju” bez prava na školovanje na maternjem jeziku, administraciju i sl.
Poznato je da su Albanci u to vreme imali problema sa turskom vlašću, te „prilikom logorovanja šiptarske ustaničke vojske pod komandom Škodra paše (Mustafa paše) 1829.godine u župi Moravici u Preševu, znatan broj Šiptara i Srba iz ovog kraja je prišao Škodra paši u borbi protiv
turske vojske (oko 1000 njih)” (Mr.T. i Sv.Petrović: Preševo,istorija i sudbina,.str 9).
Dakle, u to vreme su i Albanci vodili borbu protiv turske vladavine, pa su često i saradjivali u tom pogledu sa Srbima, čak i budući u istim redovima.
U Preševskom turbetu je grob jednog člana porodice Šehlera, Šeh Salima ( i to bez glave), koji je poginuo u sukobu sa Husein pašom u Vranju. Zatim je sledilo kažnjavanje 70-tak ustanika, i njihovo proterivanje na izdržavanje kazne u Turskoj.
Dakle, sigurno je jasno da i Albanci, iako su bili iste tj.muslimanske vere, nisu se složili sa Turskom vlašću tog vremena, te su se često protivili, i to, kako opisuje J.Hadzivasiljević, veoma emotivno na njihovo oslovljavanje „Arnautima“, jer su ga smatrali pogrdnim nazivom.
Naročito su ta osećanja bila probudjena i intenzivirana u drugoj polovini XIX veka osnivanjem Prizrenske Lige, tj.pokreta Albanaca za
Autonomiju i za nacionalna prava i slobode.
Stoga, zaista, treba razumeti nacionalna osećanja Albanaca danas, kojima nije svejedno da li ih nazivaju pogrdnim nazivom “Šiptar”, iline. Danas, recimo, ko god oslovljava Albance “Šiptarima”, to obavezno podrazumeva da ima negativan, šovinistički stav prema pripadnicima Albanske nacionalnosti, izuzev možda neupućenih koji ne znaju ništa o istoriji Albanaca.
Na primer, izvesni Srpski političari poput Šešelja, ali imnogi drugi ne zaostaju za njim, upotrebljavaju ovaj naziv za Albance u veoma negativnim tonovima i njihovim histeričnim antiabanskim i zlim namerama.
Medjutim, ja znam veliki broj Srba, iako su oni možda u relativnoj manjini, pogotovo u raznim susretima, sastancima i druženjima CHF (USAID-a), gde imam priliku da se krećem, veoma se paze na to. Kao što, uostalom, nalažu pravila dobrog i kulturnog odnosa i ponašanja, te i uzajamnog poštovanja. Inače, to je i stvar porodičnog (i ličnog) vaspitanja, karaktera i kulture svakog pojedinca.
Razgovor o ovom članaku