Vladajući srpski kulturni i naučni krugovi, i posebno ideolozi stvaranja čistih etničkih prostora, i pored preduzetih mjera prema Albancima, nisu bili zadovoljni rezultatima kolonizacije i iseljavanja Albanaca u druga mjesta. Pored svih drastičnih mjera, broj Albanaca nije smanjen, već je, naprotiv, zabilježio rast, zbog visokog nataliteta u teškim uslovima života i rada. Stoga je tadašnja vlast odlučila da svoje ciljeve ostvari putem nasilnog iseljavanja i terorom prema svim Albancima. Sa područja Kosova i okolnih teritorija, sa jedne strane, i preko kolonizacije što intenzivnije Srba na Kosovu a i u Zapadnoj Makedoniji. Za ove namjere sastavljeno je niz elaborata i planova.
Elaborat fašistiškog karaktera, pod naslovom „Iseljavanje Arnauta“, kojeg je sačinio dr. Vaso Čubrilović (1898-1990) 320 , predstavljen na Srpskom kulturnom klubu, 7. marta 1937, prethodio je jednoj seriji djelovanja u srpskom političkom vrhu. Ovom prilikom donosimo dva dokumenta koja prethode potpisivanju Jugoslovensko-turske konvencije u Carigradu 11. jula 1938. godine. U elaboratu o rješavanju manjinskih problema u novoj Jugoslaviji od 3. novembra 1944. je napisano: „Mi smo posle oslobođenja 1918. g. prema nacionalnim manjinama zauzeli stanovište najveće širokogrudosti, iako su neke od njih već u ratovima 1914-1918. g. tako se prema nama ponašale, da su opravdano zaslužile i drugi postupak“.
Prvi dokument jeste zapisnik sa međuministarske konferencije, koja je održana u Ministarstvu spoljnih poslova Kraljevine Jugoslavije 20. septembra 1935. godine, na kojoj je diskutovano o protejerivanju neslavenskog stanovništva iz Južne Srbije.
Drugi tekst predstavlja Projekat plana o iseljenju koji je sačinio uži komitet interministarske konferencije, a koji je donijet na sjednici od 24. septembra 1935. u Beogradu. Među zaključcima ovog projekta, koji su sastavili predstavnici pet ministarstava i Generalštab, dominira potreba hitnog donošenja bilateralnih konvencija sa Turskom i Albanijom, dok je u slučaju problema sa iseljavanjem Albanaca predloženo njihovo preseljenje u unutrašnjost Jugoslavije. Poreske povlastice su bile predviđene za one koji bi se dobrovoljno odrekli državljanstva, dok su na besplatan prevoz do Soluna mogli računati samo oni koji bi svoju nepokretnu imovinu ostavili državi. Gotovo svi prijedlozi predstavnika Generalštaba su jednoglasno usvojeni kao mjere koje Projekat predlaže za “uspješnije i brže iseljavanje neslavenskog življa u Tursku, odnosno Arbaniju”: suzbijanje propagande protiv iseljavanja koja se vodila iz Tirane, što češće pozivanje neslavenskih regruta iz graničnih srezova na vojne vježbe i manevre, zabrana primanja u državnu službu “lica koja dolaze u obzir za iseljenje”, premještaj aktuelnih neslavenskih činovnika u druge krajeve zemlje, nacionalizovanje toponima i prezimena, itd.
Jedno pitanje kojim su se trebali baviti različiti stručnjaci historije i sociologije jeste diplomatski preokret prema muslimanskom (to jeste Bošnjacima i Albancima, I. A.) stanovništvu Sandžaka, koje se sada počinje tretirati kao slavensko stanovništvo islamske vjeroispovijesti. Ilija Milikić iz Ministarstva inostranih poslova, koji je vodio ovu sjednicu, o problemu “neuspješnog” iseljavanja je iznio: „Zakon o državljanstvu činio je mogućim protjerivanje neslavenske populacije, ali ipak ima nekih problema. U prvom redu uočeno je da je učinjena jedna greška, jer između izjava za udaljavanje nalazi se i jedan veliki broj zahtjeva muslimana iz Sandžaka, koji napuštaju zemlju. Mi smo skrenuli pažnju Ministarstvu unutrašnjih poslova da se ubuduće takve izjave slavenskog stanovništva ne primaju. Druga teškoća je u likvidiranju imanja iseljenika. Ne treba zaboraviti da čak oni koji su već likvidirali svoja imanja, nailaze na teškoće za dobijanje pasoša, s obzirom na velike formalnosti oko prikupljanja uvjerenja. Ministarstvo inostranih poslova je predložilo da se ta uvjerenja imaju izdavati po službenoj dužnosti. Oni iseljenici, većinom siromašni, ne mogu da snose sami troškove za transport. Zbog toga je zatraženo da im se osigura besplatan prevoz do granice ili bar popust od 75%. Međutim, Ministarstvo saobraćaja neće da vrši nikakvo odstupanje od pravilnika o tarifama. U svakom slučaju iseljenje treba vršiti po određenom planu. S obzirom na ograničen kredit kojim se raspolaže, trebalo bi odrediti koje srezove, iz vojničkih i političkih razloga, treba u prvom redu raseljavati.”
M. Miličić, savjetnik ministra vanjskih poslova, nezadovoljan tokom iseljavanja, ovom prilikom izjavio je da „do sada je iseljeno svega oko 20.000 lica. Za Arbaniju je dano oko 2.000 izjava, ali nijedan od ovih nije dobio dozvolu za useljenje. Turci u našoj zemlji predstavljaju miran elemenat, otsečen od metropole te nisu podložni nacionalističkoj propagandi. Kod Arbanasa je situacija sasvim drukčija s obzirom na to da su naseljeni u gustoj masi u graničnim predelima (u nekim srezovima preko 90% celokupnog stanovništva). Mi smo u prijateljskim odnosima sa Turskom te u roku od nekoliko meseci možemo rešiti pitanje iseljenja Turaka. Turska prima sve ljude turske kulture te bi na taj način mogli iseliti i jedan deo Arbanasa. Nikakve žrtve nisu suviše velike, da se ovo pitanje reši. Ministarstvo poljoprivrede, pomoću jedne planske organizacije, treba da razbije komplekse Arnauta, puštajući u svako selo po nekoliko naših porodica, a duž arbanske granice bi trebalo jedan pojas sasvim očistiti Arbanasa.“
Za što uspješnije i brže iseljavanje ovog neslavenskog življa u Tursku, odnosno Albaniju, pored olakčica, oslobođenja svih dužnih dažbina, besplatnih pasoša, preseljavanja albanskog elementa u unutrašnjost, popusta u transportu, na ovoj sjednici je donijet i zaključak o strogoj primjeni principa školovanja djece u ovim krajevima u srpskim osnovnim školama, što se pokazalo neuspješno i na Pešteru gdje Albanci toga kraja nisu prihvatali ni po koju cijenu pohađanje o obaveznom djece u tim školama.
Albanski otpor srpskoj represiji, kolonizaciji i raseljavanju je učinio srpsku vladu tolerantnijom prema Turcima i sandžačkim muslimanima. Iako postoji srpska teorija o slavenskim muslimanima Sandžaka, oni je nikad nisu uspjeli u potpunosti realizirati. Pokušali su je sprovesti u praksi u periodu između dva svjetska rata. S obzirom na to da su muslimani ovoga kraja govorili slavenskim jezikom, ta činjenica im je omogućila da protumače da su Slaveni. Shodno tome, smatrajući, tj. ubjeđujući Sandžaklije da su Slaveni, Srbi su im nametnuli tezu da su istog porijekla kao i Slaveni. Na kraju, po toj srpskoj asimilatorskoj strateškoj teoriji, ispada da su Sandžaklije „slavenska braća koja se razlikuju samo po religiji“.
Srpski ideolozi počeli su vjerovati da muslimani Sandžaklije neće biti problem kao što je slučaj s muslimanima Albancima. To iz razloga što su Albanci, pored jezika i religije, imali, po njihovim tezama, „potpuno drukčiju etničku pripadnost i porijeklo“. Zato su očekivali da će im Albanci uvijek biti problem, za razliku od Sandžaklija koji se, prema njihovim tvrdnjama, razlikuju „samo po vjerskom uvjerenju a to ne bi bio problem, jer im je režim osigurao slobodu vjeroispovijesti“.
Ovim podmuklim činom nadali su se da će uspjeti prisvojiti Sandžak ili su vjerovali da je to već završen proces, iako su vrlo dobro znali da je istina potpuno drugačija. Naime, nesporna je činjenica koju tada, pa ni kasnije, ali ni danas, ne negiraju, a to je – albansko porijeklo Sandžaklija.
Međutim, zabrinjavajuće je to što se historičari Sandžaka nisu bavili ovim podmuklim stavom Vlade Srbije. U stvari, muslimani, tj. Albanci i Bošnjaci, odmah nakon „narodnooslobodilačkog“ rata u novoj komunističkoj Jugoslaviji tretirani su kao slavenski narod, odnosno kao Srbi muslimanske vjeroispovijesti.
Najveća propaganda za iseljavanje Albanaca počinje sa Srpskim kulturnim klubom, predavanjem dr. Borivoja Panjevića, koji u svom osvrtu tvrdi: „Opasnost koja se povećava jesu Albanci na jugu i u ovom pravcu ta će opasnost biti sve veća za srpski element“. On je otišao toliko daleko tako da je opasnost vidio i kod nacionalnog buđenja, kod činjenice da se albansko stanovništvo, umjesto da se asimilira, kako je htjela i željela država, u stvarnosti događa se suprotno – djeca kolonista umjesto da uče srpski jezik, uče njihov jezik.
Najveća opasnost, prema njemu, je turkofilija koje u sužavanju, istina da Albanci ne zaboravljaju niti jezik niti ćulaf.
Studija koja je najsnažnije utjecala na preduzimanje brutalnih akcija bez sumnje jeste elaborat Vase Čubrilovića „Iseljavanje Albanaca“, koji teško optužuje vlast za nezainteresovanost u pravcu asimilacije albanske populacije.
U gore navedenom elaboratu, koji ima fašistički karakter i koji podstiče genocid, a koji je predstavljen na Srpskom kuturnom klubu, 7. marta 1937. godine, tvrdi se da: „pošto protjerivanje Albanaca našom postupnom kolonizacijom jeste neefikasno, ostaje da njihovo iseljavanje bude što masovnije. Ovom prilikom, dvije zemlje dolaze u obzir Albanija i Turska“. Turska, kako se priča, pristaje da na početku prihvatiti okonaših raseljenih, pod uslovom da su Albanci, što nam najboljeodgovara. Moramo obje ruke prihvatiti želju Turske i što prije potpisati konvenciju o preseljenju.
Dr. Vasa Čubrilović, u nacrtu „Iseljavanje Albanaca“, o problemu Albanaca kaže da nije sada rođen već je problem i u srednjom vijeku. Prisutnost Albanaca Čubrilović naziva opasnim klinom. Oštrica ovog šiljka, prema njemu, srpska vlada oslabila je još od Prvog srpskog ustanka. Prema njemu, albanska populacija vrlo teško pada pod utjecaj i svoja ubjeđenja čuva sa fanatizmom. Albancima treba otežati život putem kazni, hapšenja, preko nepoštenih formi, policijskih metoda, oštrih kazni, rušenja zidova i ograda, preko veterinarskih mjera, povećanja poreza i dr. Prema Čubriloviću, Albanca treba provocirati, njemu treba rušiti grobove, treba ga tjerati da djecu šalje u škole u kojima se vrijeđa albanski element, pored ostalog reći učenicima da su Albanci ljudi s repovima. Pored toga, on tvrdi da se radi o jednoj živoj rasi, snažnoj i plodnoj, za koju je pokojni Cvijić rekao da je najekspanzivnija rasa na Balkanu. Njemačka je od 1870. do 1914. godine potrošila mnoge milijarde maraka da postupno kupujući zemlju od Poljaka, kolonizira svoja istočna ognjišta. Ali plodnost poljskih majki trijumfuje nad njemačkom organizacijom i njemačkim parama. Godine 1928. uzima ponovo svoj Poznanj. Naše statistike godine 1921. i godine 1931, koje smo pomenuli ranije, dokazuju da je i plodnost albanskih žena trijumfovala nad našom politikom kolonizacije.
Neprekidne tendencije srpskih hegemonističkih krugova za uništavanje etničke homogenosti albanskih zemalja, za kolonizaciju Kosova srpskim elementom, za promjenu etnodemografskog sastava i etničko čišćenje albanskih zemalja, za slabljenje vitalne snage albanskog stanovništva i sprječavanje normalnog biološkog preporoda, raznim mjerama pritiska i nasilja do otvorenih genocidnih djelovanja, prije svega progonom mladih i masovnom deportacijom albanskog stanovništva, nisu prestale sve do ulaska međunarodnih snaga na Kosovu, sredinom juna 1999. godine, kada je definitivno poražena srpska militaristička i policijska mašinerija.
Akademik Hivzi Islami, dalje, piše: „Gledano iz povijesne perspektive, obim, demografski rast i neprekinuta etnička pripadnost bili su među najsnažnijim čimbenicima otpora asimilaciji, očuvanja njihovog nacionalnog identiteta i supstance. Čini se da će, u perspektivi, u konačnom rješenju kosovsko-albanskog problema i albanskog pitanja uopšte u JI Evropi, demografski faktor ostati nepremostiv. Stoga nije slučajno da u seriji srpskih genocidnih akcija protiv albanske nacije prvo mjesto zauzimaju genocidna djelatnost na demografskom polju.
O svim srpskim ciljevima i projektima druge polovine devetnaestog vijeka i tokom dvadesetog vijeka za Kosovo i Albance, kao dio srpskog programa, akademik Islami kaže: „Plodnost Albanke smatrana je jednom od najvećih prepreka u prevazilaženju albanskog demografskog faktora i u ostvarivanju velikosrpskih državnih težnji“. Cvijićeva škola, i transparentnija ona Čubrilovićeva, već od prvog fašističkog elaborata protiv Albanaca, izdvojila je ovu komponentu demografskog napretka Albanaca.
Hajredin Hodža, u svojoj studiji u „Perparimi“, kaže da je bivša politika režima bila eliminacija Albanca sa područja bivše Jugoslavije. I Djoka Perina je, također, podržao gledišta Čubrilovića naspram Albanaca. Ovaj dužnosnik srpskih zadružnih saveza u Sarajevu tretira pitanje Albanaca na Kosovu, tvrdeći da predstavlja stalnu opasnost, stoga predlaže ciklično iseljavanje unutar države, jer ovakva promjena stanovništva ne zahtijeva mnogo sredstava, a albansko stanovništvo izgubiće se u širokom slavenskom moru.
Planovi i elaborati za raseljavanje svih Albanaca i „rješenje“ albanskog pitanja u Jugoslaviji, napravljeni su na inicijativu tadašnje vlade i Generalštaba, dok su nosioci tih mračnih ideja bili kulturni i naučni krugovi Srbije, posebno Srpski kulturni klub. Međutim, elaborate sa potpuno identičnim sadržajem izradili su, nakon Čubrilovića i Andrića, također, i četnici Draže Mihailovića 1941. godine i kasnije, ali i mnogi drugi. Fašistički i hegemonitički planovi Srbije prema drugim teritorijama i drugim narodima biće izrađeni mnogo ranije, na primjer prije 150 godina. Jedan od takvih glavnih projekata bilo je „Načertanije“ Ilije Grašanina (1912-1874), izrađeno 1844. godine, kojim se, između ostalog, predviđalo formiranje velike južnoslavenske države u kojoj će njome vladati Srbija. Godine 1990, uoči uništenja Titove Jugoslavije, akademik Hivzi Islami napisao je: „Apetiti zvanične i nezvanične današnje Srbije o stvaranje Velike Srbije, ili jedne srpske Jugoslavije, su identični sa idejom Garašanina i kasnije mnogim drugim posle njega“.
U to vrijeme na Kosovu je uspostavljen režim terora i eksploatacije. Činovnički ološ kraljevske Jugoslavije nagrnuo je na Kosovo da se obogati. Naslijeđena nepismenost iznosila je oko 90%. Ta nepismenost nije bitno veća od one u Bosni i Hercegovini (81%) ili Makedoniji (84%) ali je značajno da se nije bitno smanjila u naredne tri decenije jer je, prema popisu iz 1948, iznosila 74%. Albanski jezik je uklonjen iz javnog života, a škole se nisu otvarale.
Kako u ćirilici nema slova za sve albanske glasove, to je često značilo promjenu albanskih imena i prezimena. Kad je albanska vlada pokrenula pitanje položaja Albanaca u Jugoslaviji, kraljevska jugoslavenska vlada poslala je odgovor koji vrijedi zabelježiti: „ Mi smo stali na stanovište da arbanaškom življu nismo oduzeli nikakva prava, jer nikada nije imao niti institucije u kojima se narod vaspitava. Naprotiv, kod nas su Arbanasi dobili politička i građanska prava kao i ostali građani…“
Kako su ta politička i građanska prava tumačili Kosovari vidi se iz proglasa koji je na Beogradskom univerzitetu izdalo Studentsko udruženje Kosmet: „Nama na Kosovu i Metohiji Stojadinović je donio naročite darove: sproveo je nečuveni teror i ubijanje mirnih arnautskih seljaka, služeći se pri tom raznim podmetanjima da bi ih raselio sa njihovih domova, pojačao je oduzimanje zemlje radnom arnautskom življu, a najbolje zemlje oduzete od njih daje danas onima koji mu bolje služe i više plate. Pojačao je pljačku, premlaćivanje i ubijanje onih koji se usude da ma i riječ kažu u odbranu svojih prava“
Čubrilović, prije svega, zamjera kraljevskoj vladi „što su na nemirnom i krvavom Ballkanu hteli da primene zapadne metode pri rešavanju velikih etničkih problema…“ Trebalo je imati u vidu da je Turska „donela na Balkan običaj, uzet iz Šerijata, da se dobijanjem bitke i osvajanjem jedne zemlje dobija pravo nad životom i imanjem osvojenih podanika. Od njih su hriščani na Balkanu naučili da se dobija i gubi na maču, ne samo vlast i gospodstvo, nego i kuća i imanje“. Nekada su Karađorđe, Miloš, Mihajlo i Jovan Ristić „očistili Srbiju od stranog elementa, naselili je svojim narodom“, što sad nije urađeno. Glavni neuspjeh kolonizacije bio je „što su najbolje zemlje ostale u rukama Arnauta. Jedini mogući način naseljavanja našeg elementa u masama u te predele bio je oduzimanje zemlje Arnautima. Arnauti su jedini narod koji je uspeo poslednjih hiljadu godina, ne samo da se održi prema jezgru naše države, Raškoj i Zeti, nego i da na našu štetu potisne naše etničke granice prema severu i istoku… Da od 1912. godine naovamo nismo imali uspeha u borbi sa njima, krivica je do nas, jer tu vlast nismo kako treba iskoristili… u osloncu na Albaniju budi se njihova nacionalna svest, i ne raščistimo li stvari na vreme, za 20 -30 godina imaćemo jednu strahovitu iredentu… koja će neminovno u pitanje dovesti sve naše posede na jugu.“
S tim u vezi, akademik Hivzi Islami objavljuje cijeli tekst Čubrilovi- ćevog elaborata, gdje se, između ostalog, kaže: „Problem Albanaca u na- šem nacionalnom i društvenim životu nije stvoren od jučer. On je igrao veliku ulogu u našem srednjovekonom životu, ali je postao presudan od kraja XVII veka, kada su se srpske mase preselile na sever iz drugih delova Raške (Sandžaka, I. A.), a na njihova mesta dolaze albanski malisori (gor- štaci). Postepeno se spuštaju sa svojih planina do plodnih dolina ravnice Dukađini i Kosova i, prodirući na sever, protežu se u pravcu Zapadne i Južne Morave, kroz planinu Šar spuštaju se u dolinu Pologa, a odatle prema Vardaru. Do XIX veka na taj način je albanski trougao, koji se, oslanjajući se na osovinu Debar – Rogozna, u svojoj etničkoj pozadini duboko prodirao u naše krajeve, dospeo do Niša i odvojio naše stare zemlje Raške od Ma- kedonije i doline Vardara. Ovaj albanski trokut, naseljen albanskim anar- hističkim elementom, u devetnaestom veku ometao je sve jače kulturne, obrazovne i ekonomske veze između naših severnih i južnih teritorija“. Što se tiče albanskog proširenja na sjeveru, naime u dolini Zapadne Morave, to nije bilo iz XVII vijeka. Bosanski Albanci bili su tamo mnogo prije Prvog srpskog ustanka 1804. Bosanski autor Rahić piše o srpskom napadu na Karanovac, današnje Kraljevo: „Srpski pobunjenici 1804. postigli su veliki napredak. Čak su počeli da jačaju obruč oko Karanovca. Ali pomoć mještanima je stigla iz Novog Pazara. U Karanovcu je bilo više od 2.000 naoružanih muslimana. Inače, u ovoj kasabi bilo je sjedište Požegačke nahije, i bilo je oko 700 kuća s prekrasnim vrtovima, širokim i punim cvijeća i voća. U periodu prije ustanka bilo je to naselje sa oko 4.000 stanovnika, gdje su preko 90% bili Albanci i Bošnjaci.“ O tom naselju Bogumil Hrabak kaže: „Karanovac u lancu turskih tvrđava bili su izlazna vrata Šumadije u smjeru Novog Pazara, Kosova, Makedonije i Hercegovine“.
Branko Horvat, u svom djelu „Kosovsko pitanje“, u vezi sa elabora- tom Čubrilovića, piše: „Da je taj plan mogao biti proveden, on bi, nesum- njivo, „počistio Arnaute“ i ujedno fašizirao Jugoslaviju. A srpskom narodu nanio ljagu koju generacije ne bi mogle oprati. Srećom nije se dogodilo, a nije se moglo dogoditi.“
Safet Bandžović, u svom djelu “Iseljavanje Muslimana iz Sandžaka”, navodi: “Rijetki albanski intelektualci i napredni studenti borili su se protiv ponižavajućih odnosa i genocidnih namjera prema svom narodu. Godine 1938, povodom njihove aktivnosti, na osnovu pribavljenih podataka iz Ministarstva unutrašnjih poslova i dobijenih podataka iz vojnih izvora bio je sastavljen referat za vojnog ministra Kraljevine Jugoslavije u kome se, između ostalog, navodi: “ Do pre dve godine, aktivnost prosveta među albanskim manjinama nije bila toliko zapažena, ali od tada sve veći broj studenata albanske narodnosti rasturaju letke na našem i albanskom jeziku u cilju buđenja albanske nacionalne svesti… Opasnost od prosvećivanja Arnauta svakim danom postaje sve veća. I ove godine upisano je na univerzitetima veliki broj arnautskih studenata i taj broj će iz godine u godini rasti. Postavlja se pitanje kakve će biti njihove funkcije kada dođu u narod kao fakultetski obrazovani ljudi sa znanjem svih pozitivnih zakona… Albanski studenti, zajedno sa našim studentima Arnautima, skupljaju po arnautskim selima narodne pesme, opise, običaje i štampaju ih po albanskim novinama… Arnautski studenti, udruženi sa našim studentima sklonim komunizmu, rasturaju po Južnoj Srbiji ilegalne letke na našem i albanskom jeziku u kojima, pozivaju Arnaute da ustanu u zaštitu svojih prava i da se ne sele.“
Tako je muslimansko i albansko stanovništvo na svojim leđima osjetilo šta, zapravo, znači podjela na primarne narode i svu pogodnost politike koja je nastojala da ih svim sredstvima eliminiše kao “nepouzdane” i “strane” sa zemlje na kojoj je bilo rođeno.
O iseljavanju Albanaca u Tursku, asimilaciji Albanaca katoličke vjere, kao i za komadanje albanske države, angažovao se i Ivo Andrić (1892- 1975), koji je 1961. godine dobio Nobelovu nagradu za književnost. Andrić je, na zahtjev Stojadinovića, 1939. godine. sačinio specijalni elaborat u kome se, pored ostalog, kaže: „Podjelom (raskomadanjem) Albanije ne bi postojao atraktivni centar za albansku manjinu na Kosovu, koja, u jednoj novoj situaciji, lakše bi bila asimilovana. Mi bismo dobili još 200-300.000 Albanaca, ali oni su više katolici, čiji odnosi s muslimanskim Albancima nikada nisu bili dobri. Pitanje iseljavanja Albanaca u Tursku bilo bi realizirano u novim uvjetima, jer ne bi bilo nikakve jake reakcije da se to spriječi.“
Otpor Albanaca protiv iseljavanja nikad nije prestao. Ovaj otpor razvijao se svugdje, kako u parlamentu, u širokim narodnim masama, putem napisa i raznih izvještaja u štampi itd. Albanski poglavari, kao Ferhat Draga, Aćif Bljuta, Šerif Voca, Hafiz Guta, Asim Luža i mnogi drugi bili su agitatori protiv iseljavanja. Šerif Voca je na jugoslavenskom parlamentu istakao da i opšti interesi države zahtijevaju da agrarno pitanje ne ugrožava egzistenciju albanskih narodnih masa. On je, također, tražio od jugoslavenske vlade da popravlja stanje na jugu zemlje, što je podrazumjevalo Sandžak, Kosovo i Makedoniju. „Albanci ne traže asfaltirane puteve, niti traže službenička mjesta […] ne očekuju penzije niti zemlje od nekog, več žele da obrađuju svoje zemlje.“
Prof. Akif Bajrami, u svojoj knjizi, polazeći od dokumenata vremena, donosi jedno interesantno sjećanje jednog naprednog studenta, koji piše: „Između godina 1931-1941. primjenjen je jedan stalni teror da bi se iselili Albanci u Tursku. Pritisak je uvećan, posebno nakon dolaska na vlast Milana Stojadinovića. Studentska omladina koja se školovala u Beogradu, a ranije u Medresi u Skoplju, u gimnaziji, kao Rifat Burdžović iz Novog Pazara 340 , Zejnel Hajdini, Meto Bajraktari, Hivzi Sulejmani 341 iz Tutinskog Mojstira i mnogi drugi, protestirali su protiv iseljavanja Albanaca. Kada je vlast uočila da je albansko prvaštvo bilo povezano preko Ilmijet Islame u Skoplju i da je ono postalo propagandno sredstvo protiv iseljavanja, organizovala je neposredno informativnu službu za eliminaciju sa političke scene Ferhata Drage i njegovih pristalica. U službenom se izvještaju kaže da je većina poglavara ostala vjerna Ferhatu Dragi, kao Aćif Bljuta iz Novog Pazara, Šaban Mustafa iz Mitrovice, Jusuf Umeri iz Drenice, Adem Marmulaku iz Istoka, Rustem Arslani iz Mitrovice, braća Boletini i Asim Luža, hodža iz Đakovice i poslanik Drenice Hadži Džemajl Aguši iz Prištine, Sali aga iz Lapa i dr. S druge strane, Šerif Voca i Sadik Zeneli, savjetnik bana za okrug Drenice, bili su na suprotnim stranama s Ferhatom, što je i uočeno u vjerskim izborima godine 1927. U to vrijeme za podjelu i rascjep Abanaca posebno je djelovao Fevzi Hadži Hamza, advokat iz Skoplja.“
Pišući o vremenu nakon okupacije Srbije i Crne Gore, koje je bilo vrijeme nesigurnosti, Iljas Dobardžić, u septembru 1940. godine, u „Gajretu“, kaže: „Dvadeset prošlih godina bile su godine velikog bola, dosade, bijede, monotonije i sivila. Na bolnoj zemlji našeg Sandžaka pali su kao pokošena trava stotinu sasečenih glava i ubijenih.“
Zbog svojih interesa i za pridobijanje Sandžaka govore i ideolozi ustaškog hrvatskog pokreta. Mladen Lorković, godine 1935, o hrvatskim muslimanima i o njihovom rasprostiranju piše: „Velika je koncentracija autohtonog hrvatskog etnikuma nastanjenog u Sandžaku Novog Pazara i u cijeloj Srbiji. Riječ je o muslimanima, čiji se najveći dio sastoji od seljaštva, koji žive na njihovom autohtonom prostoru. Hrvati muslimani između četvrokuta između Novog Pazara, Rožaja, Bijelog Polja i Sjenice. Prema popisu stanovništva 1931. godine „hrvatski muslimani“ Srbije i Crne Gore broje 226.000 lica. Većina od njih živjeli su u Sjenici 44.812 i u Štavici (Tutinu) 29.192, u okrugu Deževa (Novi Pazar) 18.200, Mileševa 10.943, Pljevlja 9.093, Priboj 5.915, Peć 11.501, Bijelo Polje 11.916, Mitrovica 7.738, Berane 11.936.“
Živeći pod psihozom straha, u uslovima opšte nesigurnosti i potpune bijede, najveći dio muslimanske populacije nije imao jasne perspektive. Službeno forsiranje teze o kulturnoj manjini i nekulturnoj u Jugoslaviji, pri čemu su u prvu pretpostavljani Nijemci, Mađari i Italijani, dok u drugoj Albanci i Bošnjaci, nije obećalo ništa dobro.
Uprkos naporima uloženim legalnim i ilegalnim putem, nije se postiglo da se obezbijedi nijedno od proklamiranih prava manjina. Međutim, Beograd nije uspio da etnički očisti anektirane albanske teritorije. Uoči Drugog svjetskog rata iz raznih jugoslavenskih struktura zaključeno je da je albanski element bio dominantan u svojim zemljama, da on sada već ima unaprijeđenu nacionalnu svijest i ima za cilj ujedinjenje sa Albanijom.
Stari gradovi Sandžaka olako se umoriše, gaženi od nestanka stanovništva, ekonomske bijede i dosade. Godine 1921. u Novom Pazaru živjelo je 11.885 Bošnjaka, 1927. 10.682 i 1931. godine – 10.361 stanovnika.
Godine 1911. u ovoj zoni bilo je 126.968 muslimana, dvadeset godina kasnije, prema Gajretu, 99.208, a pravoslavaca godine 1911. bilo je 90.461, dok 1931. godine 124.938.346
Prema popisu stanovništva iz 1921. stanovnika u Raškoj oblasti (Sandžaku) bilo je:
- Okrug Berane (srezovi: Berane, Budimlja, Rožaj) 864 stanovnika, od kojih pravoslavnih 19.970, muslimana 8.822 i rimokatolika 71.
- Okrug Bijelo Polje (srezovi: Bijelo Polje i Lozna) 147 stanovnika, od kojih pravoslavnih 12.022, muslimana 14.105 i katolika 19. Grad Bijelo Polje 3.300: pravoslavnih 1.008, muslimana 2.234; srez Sjenica 22.503, pravoslavnih 8.641, muslimana 13.820 i katolika 24; srez Štavica 12.864, pravoslavnih 1.566, muslimana 11.307.
- Okrug Pljevlja (srezovi Pljevlja i Boljanići) 26.798, pravoslavnih 306, muslimana 9.356, katolika 134. Opština Pljevlja 6.356, pravoslavnih 2.287, muslimana 3.933, katolika 134.
- Okrug Prijepolje 322, pravoslavnih 24.570, muslimana 17.719, katolika 27. Opština Prijepolje 3.329, pravoslavnih 140, muslimana 2.360; srez Mileševa 15.639, pravoslavnih 7.238, muslimana 8.401; srez Nova Varoš 9.718, pravoslavnih 8.035, muslimana 5.195, katolika 4.
- Okrug Raška 72.365 stanovnika, pravoslavnih 28.723, muslimana 361, katolika 51; srez Deževa 25.803, pravoslavnih 16.864, muslimana 8.939; opština Novi Pazar 11.185, pravoslavnih 1. 652, muslimana 9.295.
- Okrug Andrijevica 624 stanovnika.
- Okrug Pljevlja (srezovi Pljevlja i Boljanići) 26.798, pravoslavnih 306, muslimana 9.356, katolika 134. Opština Pljevlja 6.356, pravoslavnih 2.287, muslimana 3.933, katolika 134.
- Okrug Prijepolje 322, pravoslavnih 24.570, muslimana 17.719, katolika 27. Opština Prijepolje 3.329, pravoslavnih 140, muslimana 2.360; srez Mileševa 15.639, pravoslavnih 7.238, muslimana 8.401; srez Nova Varoš 9.718, pravoslavnih 8.035, muslimana 5.195, katolika 4.
- Okrug Raška 72.365 stanovnika, pravoslavnih 28.723, muslimana 361, katolika 51; srez Deževa 25.803, pravoslavnih 16.864, muslimana 8.939; opština Novi Pazar 11.185, pravoslavnih 1. 652, muslimana 9.295.
- Okrug Andrijevica 624 stanovnika.
Stanovništvo po srezovima prema popisu od 31. marta 1931.
| R.
br. |
Srez | Pravosla
vnih |
Muslimana | Rimokat
olika |
Ukupno |
| 1. | Andrijevica | 19.443 | 7.403 | 375 | 27.221 |
| 2. | Berane | 18.523 | 12.765 | 162 | 31.003 |
| 3. | Bijelo Polje | 20.102 | 12.756 | 4 0 | 32.907 |
| 4. | Deževa | 24.376 | 17.416 | 114 | 42.159 |
| 5. | Mileševa | 12.642 | 10.927 | 36 | 23.606 |
| 6. | Nova Varoš | 10.731 | 1.488 | 29 | 12.248 |
| 7. | Pljevlja | 23.698 | 9.187 | 298 | 33.196 |
| 8. | Sjenica | 11.992 | 16.265 | 7 | 28.264 |
| 9. | Priboj | 10.008 | 6.011 | 49 | 16.070 |
| 10. | Štavica | 2.711 | 13.889 | 5 | 16.602 |
| Ukupno | 154.226 | 107.656 | 1115 | 247.004 |
Stanovništvo po pismenosti prema popisu od 31. marta 1931.347
| R. br. | Srez | Br.
stanovnika |
Pismeni | Nepismeni |
| 1. | Andrijevica | 27.221 | 35,5 % | 64,3 % |
| 2. | Berane | 31.003 | 30,9 % | 69,1 % |
| 3. | Bijelo Polje | 32.907 | 27,7 % | 72,3 % |
| 4. | Deževa | 42.159 | 2 1,4 % | 78,6 % |
| 5. | Mileševa | 23.606 | 24 % | 76 % |
| 6. | Nova Varoš | 12.248 | 37 % | 63 % |
| 7. | Pljevlja | 33.116 | 31 % | 68 % |
| 8. | Priboj | 16.070 | 18,6 % | 81 % |
| 9. | Sjenica | 28.292 | 17,2 % | 82,8 % |
| 10. | Štavica | 16.602 | 10 % | 89,2 % |
Izvor: Ismet Azizi: Aćif ef. Hadžiahmetović-Bljuta: Velikan Sandžaka
Razgovor o ovom članaku