Pripadnici JVuO od 5. do 11. februara 1943, u okviru vojne opera cije koju je naredila Vrhovna komanda, ubili su više hiljada Muslimana u Pribojskom, Pljevaljskom, Fočanskom i Čajničkom srezu. Operacijom je komandovao major Pavle Đurišić, komandant Limskosandžačkih odreda JVuO. Operacija je bila usmerena protiv Muslimanske milicije na područ ju Bukovice i Čajniča, ali je tokom njenog izvođenja ubijen velik broj civila i zarobljenih milicionera. Đurišić je 13. februara obavestio Mihailovića o ishodu operacije. U izveštaju se navodi da su sva muslimanska sela u srezo vima Pljevlja, Foča i Čajniče „potpuno spaljena da nijedan njihov dom nije ostao čitav”. Žrtve „kod muslimana oko 1.200 boraca i do 8.000 ostalih žrtava: žena, staraca i dece.”98 Pada u oči da Đurišić ne pominje Pribojski srez. Đurišićev izveštaj je poznat istorijski izvor, publikovan i citiran mno go puta. To je uslovilo da februarski pokolj ne ostane nepoznata istorijska činjenica. Mogući razlog nepominjanja Pribojskog sreza u Đurišićevom izveštaju i Mihailovićevoj zapovesti za izvođenje operacije možda je uslo vljen time što u tom srezu nisu postojale organizovane snage Musliman ske milicije u to vreme, za razliku od tri susedna sreza koji se pominju u izveštaju.99
Iako je februarski pokolj poznata činjenica jugoslovenska istoriografi ja nije posvetila veću pažnju istraživanjima najmasovnijeg zločina JVuO.
Postoji nekoliko izuzetaka. U Pljevljima je 1969. objavljena knjiga sa poimeničnim podacima za oko 1.380 žrtava februarskog pokolja u plje valjskom kraju.100 Iste godine istoričar Radoje Pajović objavio je rad pod nazivom „Pokolj Muslimana u Sandžaku i dijelu istočne Bosne u janu aru i februaru 1943.” Pajovićev rad nastao je na osnovu dokumentacije JVuO.101 Pajović je u disertaciji publikovanoj 1977. navedenoj temi posve tio sličan obim kao u radu iz 1969. Pajović je prvi jugoslovenski istoričar koji je izneo sledeći zaključak: „To je nesumnjivo jedan od najvećih zločina koji su četnici počinili u jednom mahu u toku rata.”102 Međutim, ni Pajo vić nije primetio da su se navedeni zločini odigrali i u Pribojskom srezu. Vladimir Dedijer i Antun Miletić su 1990. objavili zbornik dokumenata o zločinima nad Muslimanima tokom Drugog svetskog rata.103 Ipak, u zbor niku nisu publikovani podaci o masovnim ubistvima u Pribojskom srezu. S obzirom na to da u najpoznatijem izvoru (Đurišićev izveštaj) i najrefe rentnijem zborniku dokumenata na temu zločina četnika nad Muslimani ma februara 1943. nema podataka o žrtvama sa područja Pribojskog sreza
– zločini nad Muslimanima u tom kraju ostali su nepoznati široj javnosti. Raspad Jugoslavije i fokusiranost postsocijalističkih istoriografija na naci onalne teme, što je zajednički fenomen na postjugoslovenskom prostoru, uslovili su da srpska istoriografija ne pokaže interesovanje za jedan od naj masovnijih zločina na tlu Srbije tokom rata.
U međuvremenu je u Sarajevu objavljen još jedan zbornik dokume nata o zločinima nad Bošnjacima 19411945, sa ponovnim akcentom na četničke zločine. U tom zborniku, koji je priredio Smail Čekić, a koji je objavljen 1996, po prvi put je publikovan poimenični spisak stradalih Muslimana sa područja Priboja. Reč je o spisku od 1.547 žrtava, među kojima je navedeno 650 dece do 15 godina starosti. Spisak su 1946. nači nili saradnici ZK. Ogromna većina žrtava ubijena je upravo 511. februara 1943. Taj dokument predstavlja najznačajniji izvor o dimenzijama zločina JVuO u Pribojskom srezu.104 Zapravo, to je još uvek jedan od tri publiko vana arhivska izvora o zločinima JVuO u okolini Priboja februara 1943. Ta činjenica donekle opravdava nepostojeću recepciju navedene teme u srp skoj istoriografiji. Mora se priznati da je navedeni broj izvora nedovoljan da bi se uspešno rekonstruisali zločini JVuO na tom području.
Međutim, spisak koji je objavio Čekić je nepotpun, što priređivač kon statuje u jednoj fusnoti. O nepotpunosti spiska žrtava svedoči jedan drugi dokument ZK. Prema tabelarnom pregledu stradanja stanovnika Priboj skog sreza, sačinjenom 1946. od strane NOO Priboj, četnici su tokom rata ubili 1.646 stanovnika i spalili 2.849 kuća i drugih zgrada u pribojskom kraju.106 Čekićev zbornik je ignorisan u okviru srpske istoriografije. To se naročito odnosi na podatke o broju i strukturi žrtava februarskog pokolja na području Priboja. Nijedan istoričar koji se bavio opštim temama rav nogorske istorije, čija dela su objavljivana nakon 1996, nije konstatovao činjenicu o izuzetno velikom broju muslimanskih civila ubijenih februara 1943. u okolini Priboja.
U međuvremenu, u Prijepolju je 2005. objavljena knjiga Džemai la Arnautovića u kojoj je priložen poimenični spisak koji sadrži osnovne podatke za 2.379 Muslimana sa područja Pribojskog sreza ubijenih tokom Drugog svetskog rata od strane JVuO. Ogromna većina ubijena je februara 1943. Od tog broja ubijeno je 1.058 dece (do 15 godina starosti), 608 žena i 713 muškaraca. Među ubijenim muškarcima svakako je bio znatan broj staraca.107 Zanimljivo je da Arnautovićevi podaci nisu samo puka dopuna spiska iz 1946, s obzirom na to da Arnautovićev registar ne sadrži odre đen broj imena evidentiranih u prethodnom spisku. Arnautovićevi poda ci takođe nisu izazvali pažnju domaćih istoričara koji proučavaju istoriju JVuO, ili uopšte istoriju Srbije 19411945.
Zahvaljujući navedenim okolnostima, srpska istoriografija propustila je da konstatuje nekoliko važnih činjenica: februarski pokolj u pribojskom kraju predstavlja najmasovniji zločin na tlu Srbije južno od Save i Duna va koji su počinili pripadnici neke domaće formacije u kratkom razdo blju nad stanovništvom jednog sreza. Zapravo, navedeni pokolj predsta vlja jedan od najmasovnijih zločina na tlu Srbije i Jugoslavije tokom rata. Tim više jer ni broj od 2.379 poimenice poznatih žrtava zločina JVuO na području Priboja – nije konačan. Istraživač Safet Hasanagić ustupio je podatke publicisti Milenku Kovačeviću koji sadrže spiskove ubijenih muslimanskih stanovnika pribojskih sela Zabrnjica i Kasidoli. Ovi podaci predstavljaju dopunu Arnautovićevog spiska budući da Arnautović navodi 254 žrtve za Zabrnjicu (bez približnog datuma smrti, iako se podrazumeva da je većina ubijena februara 1943), dok Kovačević navodi imena 339 žrta va iz Zabrnjice od kojih su 334 ubijene februara 1943. Arnautović navodi 320 imena žrtava iz Kasidola, a Kovačević 521 od kojih je 491 ubijeno februara 1943.109 Iz apela pljevaljskih Muslimana italijanskom guverneru Crne Gore (10. februar 1943) doznajemo o jednom od zločina u Kasidolu. U dokumentu se navodi da su u tom selu „sveštenici zajedno sa ostalim Muslimanima prilikom vršenja molitve (džume) poklati na samom dža mijskom pragu”.
Poimenični broj stanovnika Kasidola i Zabrnjice koji su ubijeni to kom rata sugeriše da su pribojska muslimanska sela imala najveće ljudske gubitke u apsolutnim brojkama u odnosu na sva druga seoska naselja u Srbiji (ako izuzmemo Vojvodinu). U pojedinim pribojskim selima četnici su pobili oko polovine muslimanskih stanovnika dok je u etnički mešovi tim naseljima izmenjena etnička struktura. Vredi pomenuti i poimenične podatke za neka druga pribojska sela koja su takođe izuzetno postradala u februarskoj operaciji JVuO. Prema Arnautoviću, u Zagradini je ubijeno 411 (197 dece i 99 žena), a u Potocima 203 stanovnika (85 dece i 86 žena) uglavnom tokom februara 1943, dok je u Zašćenju 19421943. ubijeno 184 stanovnika (76 dece i 47 žena).
Februarski pokolj u pribojskom kraju, kada je reč o ratnim zločini ma u Srbiji, po masovnosti može se porediti samo sa zločinima nemačkog okupatora nad srpskim, jevrejskim i romskim stanovništvom u jesen 1941. i nad jevrejskim stanovništvom u proleće 1942. – po broju ubijenih u jed nom kratkom razdoblju na području jednog mikroregiona, iako su takva poređenja nezahvalna. Nemački okupator je uspeo da istrebi veliku većinu Jevreja u Srbiji, uključujući većinu žena i dece, zbog čega zločini počinje ni tokom holokausta predstavljaju paradigmatičan primer ratnih zločina tokom okupacije Srbije. Većina muslimanskih stanovnika Pribojskog sreza uspela je da preživi rat zahvaljujući migraciji sa matične teritorije. Neki od njih ubijeni su od strane četnika kao izbeglice u Višegradu od 5. do 7. oktobra 1943. Povest stradanja, bekstva od pogroma i izbeglištva Musli mana Pribojskog sreza tokom Drugog svetskog rata još uvek nije napisa na. Protok vremena dodatno je otežao mogućnost rekonstrukcije jednog takvog kolektivnog iskustva.
Ipak, pokolj nad muslimanskim stanovništvom u pribojskom kra ju početkom februara 1943. nije evidentiran ni u jednoj istoriografskoj publikaciji koja je posvećena istoriji Srbije tokom Drugog svetskog rata. Nakon 1996, kada je objavljen prvi, nepotpuni, spisak žrtava četničkog pokolja u Pribojskom srezu, ali i nakon 2005, kada je objavljen dopunjeni spisak, ne postoji opravdanje za tu vrstu propusta. Pročetnički istoriča ri jednostavno ignorišu najmasovniji zločin koji je JVuO počinila tokom rata. Štaviše, 2006. objavljen je magistarski rad Srđana Cvetkovića u kome se ističe da u Srbiji „nije bilo [četničkog] terora na nacionalnoj osnovi koji je išao do istrebljenja”.
Masovnost, rodna i starosna struktura žrtava, nezamisliva brutalnost zločina, koju su iskusili Muslimani pribojskog kraja, podsećaju na neke od najmasovnijih ustaških zločina iz 1941. i 1942. nad srpskim stanov ništvom u Krajini i zapadnoj Bosni. Istrebljene su mnoge porodice, žene i deca su ubijani na najsuroviji način, pri čemu su mnoge žene silovane. Spaljena su i opljačkana sva muslimanska sela i zaseoci. U svim musliman skim naseljima ili u naseljima u kojima su Muslimani činili znatan broj stanovnika zabeležena su masovna ubistva. Izuzetak čini samo Priboj jer se u njemu nalazio italijanski garnizon. Slično je bilo i u susednom Pljevalj skom srezu gde su februara 1943. zabeleženi masovni zločini u skoro svim muslimanskim selima. Zločini nisu zabeleženi jedino u Čengića Odžaku, gde četnici nisu upali iz nerazjašnjenih razloga, dok u Pljevlja četnici nisu ulazili zbog prisustva Italijana.112 Navedene činjenice upućuju na zaključak da masovna ubistva Muslimana u Pribojskom srezu nisu bila deo sponta nih aktivnosti izolovanih četničkih grupa već deo šire akcije namernog istrebljenja što većeg broja pripadnika muslimanske zajednice. Organiza torima i počiniocima zločina bilo je svejedno da li ubijaju naoružane muš karce ili žene i decu. Februarski pokolj bio je motivisan prvenstveno etničkom mržnjom, naročito kada je reč o motivima organizatora zločina dok su neposredni izvršioci bili podjednako motivisani željom za pljačkom.
Kroz Pribojski srez krajem novembra 1942. prolazile su grupe plje valjskih četnika koji su pljačkali muslimanska sela oko Višegrada. Na levu obalu Lima prešli su kod Banje i potom se zaputili prema Pljevaljskom sre zu prolazeći kroz muslimanska sela između Priboja i granice Crne Gore.113 Međutim, tada nisu zabeleženi masovni zločini nad muslimanskim sta novništvom u pribojskim selima. To je indirektna potvrda da je februarski pokolj u pribojskom kraju bio stvar nečije odluke.
Predstavnici revizionističke istoriografije odnose se prema pokolju na teritoriji četiri sreza februara 1943. kao prema istorijskoj fusnoti,114 iako je reč o važnoj činjenici iz istorije JVuO, ili ga jednostavno ignorišu. Izuzetak čini istorijski publicista Miloslav Samardžić. Međutim, njegovo pisanje o praksi JVuO koja je podrazumevala masovna ubistva muslimanskih civila početkom 1943. predstavlja pravdanje zločina:
„Motiv masovnih ubistava Hrvata i muslimana bila je osveta za pret hodno počinjena masovna ubistva Srba, tako da se u tom slučaju ne može govoriti o genocidu, već o klasičnim ratnim zločinima. Pošto su im masa krirane familije, mnogi su poludeli od bola i mislili su samo na osvetu… Zbog toga je Draža zločine nad Hrvatima i muslimanima posmatrao kao nešto što je stvar naroda, a ne vojske. Vojska kojom je komandovao nije ni planirala ni izvršila zločine, ali su njegovi delovi na momente izmicali ispod komande i prestajali da budu vojska.”115
Ipak, na području Pribojskog i Pljevaljskog sreza (za razliku od Podri nja 1941) nisu zabeleženi masovniji primeri zločina ustaša i Muslimanske milicije nad srpskim civilima, pogotovo ne uoči februara 1943,116 a većinu zločina počinili su četnici sa područja na kojima nisu zabeleženi masovni zločini Muslimana nad Srbima, čime bi se pravdala potencijalna osveta. Zločine na području Pljevalja i Priboja, februara 1943, izvršila je vojska (pripadnici JVuO), a ne narod (nekontrolisane mase).
Iz zapovesti Pavla Đurišića (29. januar 1943) doznajemo koje jedi nice JVuO su bile prisutne na području Pribojskog sreza u vreme spro vođenja masovnih zločina nad tamošnjim muslimanskim stanovništvom. Kroz Pribojski srez prema Čajničkom srezu prošle su dve kolone četnika. Obe kolone bile su pod komandom kapetana Vojislava Lukačevića. Prvom kolonom neposredno je zapovedao poručnik Vuk Kalaitović. Ta kolona sastojala se od 200 boraca Višegradske brigade, 400 boraca Pribojske bri gade i 200 boraca Novovaroške brigade. Drugom kolonom neposredno je zapovedao poručnik Aleksandar Šoškić. Ta kolona sastojala se od 100 boraca Prijepoljske brigade, 200 boraca Pljevaljske brigade, 300 boraca Bjelopoljske brigade i 150 boraca „Letećeg odreda” za koje nije naznačena teritorijalna pripadnost, ali se može pretpostaviti da je poticao sa područja Crne Gore. Ukoliko je Đurišićevo naređenje sprovedeno u potpunosti, na teritoriji Pribojskog sreza nakon 5. februara našlo se 1.750 četnika od ko jih je 700 bilo sa područja Srbije. Đurišić je takođe naredio koncentraciju
2.100 crnogorskih četnika na području Pljevaljskog i 1.550 crnogorskih i bosanskih četnika na području Čajničkog sreza. Dakle, na navedenoj teri toriji, koja je podrazumevala i deo Fočanskog sreza, planirano je angažova nje 5.400 boraca. Moguće je pretpostaviti da su četnici za protivnika imali do 2.000 pripadnika Muslimanske milicije koji su bili slabije naoružani od napadača. Napad 1.750 četnika na slabo branjena muslimanska naselja u Pribojskom srezu bio je nezaustavljiv. Đurišić u zapovesti ističe: „Italijane ne napadati. Sve borce Muslimane, ustaše i komuniste ubijati. Žene i decu ne ubijati… Bukovicu (mikroregion između Pljevalja i Čajniča, nap. aut.) spaliti. Ostala sela ne paliti ukoliko to taktički obziri ne nalažu.” Vojni cilj operacije bio je izbijanje na reku Drinu.117 Đurišić je u pomenutom izveštaju od 13. februara izvestio Dražu Mihailovića da su snage JVuO već 7. februara izbili na Drinu i da su borbe protiv Muslimanske milici je „zaključno sa tim danom bile uglavnom završene, a zatim je nastupilo čišćenje oslobođene teritorije” i dodaje da su pojedine jedinice „ostale na terenu radi čišćenja i pretresanja terena i šumovitih predela, kao i radi sprovođenja i učvršćivanja organizacije na oslobođenoj teritoriji”. Čišćenje teritorije podrazumevalo je bespoštedno istrebljenje Muslimana jer Đurišić već u sledećoj rečenici navodi: „Za vreme operacija se pristupilo potpunom uništavanju muslimanskog življa bez obzira na pol i godine starosti.”118 Ostaje nepoznato zbog čega je Đurišić promenio odluku iz zapovesti od 29. januara. Svakako da su zločini činjeni sa njegovim znanjem. Đurišić je nesumnjivo bio dobro obavešten o toku operacije i masovnom ubijanju civila. Tokom izvođenja operacije njegov štab nalazio se na planini Kovač na tromeđi Bosne, Crne Gore i Srbije. U zapovesti naređuje komandanti ma jedinica da mu šalju izveštaje tri puta dnevno.
Istoričar Radoje Pajović citira dva dokumenta nastala u vreme izvr šenja februarske operacije u kojima se naređuju bespoštedna ubijanja Muslimana. „U naređenju Pavla Đurišića kapetanu Nikoli Bojoviću [ko mandantu Durmitorske brigade] od 8. februara piše: ’Skrenuti pažnju sta rešinama na obezbeđenje od r. Drine, a izdati pored toga naređenje pojedi nim odeljenjima da prokrstare okolni teren i unište sav muslimanski živalj na koji naiđu.’ I komandant Pljevaljske brigade Jovan Jelovac upozorava 10. februara jednog svog komandanta bataljona: ’Sve ubijajte, to je nare đenje naših najviših starešina i to moramo izvršavati.’” Na osnovu ova dva izvora Pajović iznosi zaključak da je u naređenjima koja je Đurišić izdavao većem broju jedinica i oficira „izbjegnuto da se ostavi pisani trag o uništa vanju neboračkog stanovništva”.
Pajović ne sumnja da je postojala namera da se izvrši zločin šireg opse ga prilikom sprovođenja vojne operacije.
Opsežna vojna operacija JVuO protiv Muslimanske milicije u San džaku planirana je za prvu polovinu januara 1943. U pripremi zapovesti za tu operaciju najviše je učestvovao major Zaharije Ostojić. Mihailović je 3. januara naredio pojedinim komandantima JVuO izvođenje operacije, upravo onim komandantima čije jedinice su bile angažovane 511. febru ara, ali tada nije došlo do realizacije jer nisu bile obezbeđene snage za tako ambiciozno zamišljen poduhvat. Stoga se odlučilo da se najpre napadnu uporišta Muslimanske milicije u Bjelopoljskom srezu. U zapovesti od 3. januara Mihailović ističe: „U toku izvođenja akcije komandanti će pred uzeti najstrožije mere da se svaka pljačka zabrani, ubijanje nevinih ljudi, žena i dece spreči i zavede najveći red i disciplina kod svojih jedinica kako bi se ugled JVuO očuvao na dostojnoj visini.”
Međutim, pojedine činjenice ukazuju na odgovornost generala Miha ilovića. Prvo, Mihailović je bio obaveštavan od Đurišića o pokolju Musli mana u Bjelopoljskom, a kasnije i u Pljevaljskom, Fočanskom i Čajničkom srezu. U izveštaju od 10. januara Đurišić obaveštava Mihailovića da su čet nici uništili 33 muslimanska sela u srezu Bijelo Polje i ubili oko 400 musli manskih boraca i oko 1.000 žena i dece. Đurišić u izveštaju ističe da je do paljevine 33 sela došlo „mada sam bio izdao naređenje da se ne pale”, ali ne navodi ništa slično kada je reč o ubijanju civila.121 Mihailović nije ništa preduzeo da sankcioniše neizvršavanje njegove naredbe o zabrani pljač ke i ubijanja neboračkog stanovništva, u oba pohoda. Takođe, Mihailović je marta 1943. obavestio kapetana Boru Mitranovića, delegata Vrhovne komande za zapadnu Bosnu, o ishodu operacije u zapadnom Sandžaku:
„U Sandžaku smo sve Turke po selima likvidirali sem po varošicama…”122 Mihailović je znao da pojedini komandanti JVuO iskazuju volju za nemi losrdnim razračunavanjem sa Muslimanima. Zaharije Ostojić u depeši Draži Mihailoviću nekoliko dana uoči pokolja u Bjelopoljskom srezu isti če: „Pitanje muslimana moramo rešavati na razne načine u raznim kraje vima. Sandžaklije se moraju klati, jer ako mi nećemo njih, oni će pokušati nas, dok ih još štiti okupator.” Sutradan je Ostojić obavestio Mihailovića da sastavlja „detaljan plan za uništenje turaka u Čajničkom srezu”.123 Reč je o pominjanoj zapovesti od 3. januara. O tome da se vrh JVuO prema Muslimanima u srezovima Bijelo Polje, Pljevlja, Priboj i Čajniče i delu sreza Foča od desne obale Drine do crnogorske granice, odnosio neupore divo netolerantnije u odnosu na Muslimane u „raznim krajevima” svedoči i Ostojićeva depeša Mihailoviću od 15. februara u kojoj kaže: „Neka Pavle najstrožije zabrani zemljacima [crnogorskim četnicima] ubijanje i pljačku muslimana pri prolazu do Konjica.”124
Kada je reč o publikovanim svedočanstvima stanovnika Pribojskog sreza koji su preživeli februarski pokolj, suočavamo se sa vrlo malim bro jem izvora. Jedno od njih je svedočenje Nuradina Ašćerića iz pribojskog sela Zaostro, smeštenog na granici sa Crnom Gorom. Njegovo svedočan stvo služi kao ilustracija kolektivnog iskustva:
„Pošto su sva sela spaljena od Metaljke do Priboja, a naše selo je ostalo i tu se sklonio zbjeg od 50 duša. Mahom su to bili starci, žene i djeca. Sni jeg je bio preko metra, a hladnoća da je drvo pucalo. Prenoćio sam u šumi Bregovi sa još četiri rođaka. Tog dana oko 9 sati (7. februar 1943, nap. aut.) naišle su četničke brigade tjerajući opljačkanu stoku. Jedna brigada je blokirala selo, a druga vršila pretres po kućama. Naišli su na dvije kuće u kojima je bio zbjeg. Čula se strašna vriska žena, plač djece i vika staraca. Iako smo bili u blizini nas četvorica nismo smjeli ništa da preduzimamo. Sve je to trajalo oko tri sata, onda su spalili svo selo osim te dvije kuće. Prvi prizor na koji smo naišli bila je Hadžira od Hadžića, zaklana sa ranjenim djetetom od dvije godine u rukama. Posljedice stradanja su bile stravične, ali nijedna ne može da se poredi sa onom u kući Memiša Ašćerića gdje su četnici poklali i starce i žene i djecu i sve nabacali po sobama. Imalo je još živih koji su zapomagali, a krv se slivala podom. Niko od njih nije preži vio. Odatle smo se prebacili preko Prijepolja, Sjenice, Tutina, Mokre gore, Istoka, Peći, Kosovske Mitrovice… Vratili smo se 1945.”
Publikovani su poimenični podaci za 78 žrtava sela Zaostro, ubijenih od strane JVuO. Među njima je bilo 28 dece i 20 žena.126
Razgovor o ovom članaku