Prema pisanju Milisava Lutovca[1], kao i pisanje drugih pisaca kao sto su: konzul Teodor Iphenn, Andrija Jovićević i ostali, koji su navedeni u ovom radu, navode da su   gotovo svi preci današnjeg stanovništva Rožajskog kraja doseljeni iz Brda sjeverne Albanije,  Malsije, i dijelom brđana iz Crne Gore. Prema turskim defterim[2] izvršen je popis prostora u Skadarskom Sandžaku, i nahija koje su  direktno plemenski povezani sa porijeklom Rožajskog stanovništva, ovdje su obuhvaćena ove oblasti- nahije: Kuča, Pipera i Hota 1485 godine i Kelmenda, 1497godine.

Nahija Kuči (brda) sastojala se od sela: Panta  Lješi, Broćine, Barzanji, Butidosi, Radonje, Lazorce.

Nahija Klimenata/ Kelmendi [3]: Katun-Selce  Katun- Kolemadi,  Katun-  Ɖon, Katun- Murić  Katun-Leš 1497godine. Određeno im je da paze na put koji ide od tvrđave Skadra kroz Petrošban zemlju do zemlje Altin (Altunili), (putevi za  Dečane) i da čuvaju puteve, klance i prevoje  preko ovih planinskih visova koji idu od tvrđave Meduna kroz Kučke planine i izlaze na Plav i dalje  za  Dečane.

Nahija Hoti [4] imala je šest sela koji se prostiru od sela Donji Tuzi do sela Gornjih Tuzi- na putu koji ide od tvrđave Skadra do tvrđave Depedukana (Podgorička tvrđava) i Meduna.

U  opšte su se turske  vlasti  ophodil sa svim ovim plemenima oprezno[5] Oni  su  im dali izvjesne povlastice i samoupravu posebno  Kelmendi/Klimenti  koji  su priznali tursku vlast tek  deset godina kasnije  i tada  su  kao derbendzije (čuvari puteva) oslobođeni  plaćanja divanskih nameta

Glavne migracione struje ovog stanovništva, su se kretale kroz Plavsko-Gusinjsku kotlinu preko prevoja na Cmiljevici u dolinu Ibra kuda je vodio glavni put. Druga etnička struja dolazila je  preko prevoja Turjaka. I treće , doseljavanje dolazilo je iz susedne Rugove preko prevoja izmedju Štedima.

Rožaje se počelo razvijati iz jednog manjeg utvrdjenjha koje  razrušeno jos 1683 godine i  ponovo podignuto [6] krajem XVII sedamnaestog stoleća počeli doseljavati Kuči. Kuči su u to vrijeme u svojoj matici već bili, više vjerski i više nacionalni, bilo ih je pravoslavaca,  muslimana, i slovenskog i albanskog jezičkog izraza, i Kuča katolika iz okoline Zatrijepča Osmanske vlasti su  u ovaj kraj naselili  jos jedan dio stanovništva Kelmenda, katoličke  vjere. Ovo naseljavanje nije imalo karakter prinude.(kao sto tvrde pojedini pisci)[7] već naprotiv izdata je naredba da se oni prijateljski prihvate, te da im se obezbijedi obradiva zemlja i svi potrebni uslovi za život,[8]

Rožaje i krajevi oko njega ušli su u sastav Osmanskog carstva oko 1455. godine. Nahija Trgovište u početku osmanke  vlasti administrativno je pripadala Vučitrnskom sandžakatu. Kasnije je kadiluk Trgovište, odnosno nahija Trgovište, priključena Prizrenskom sadndžaku (1527.godine[9]

U sastavu tog sandžakata ostala je  do polovine 17 vijeka, kada je priključena novopazarskoj oblasti, a kasnije Novopazarskom sandzaku u okviru bosanskog vilajeta. Rožaje je tokom prve polovine XVIII stoljeća pripadalo bosanskom ejaletu, odnosno kadiluku za  Bihor Budimlje. [10] Rožaje se pominje kao sjediste kadiluka. Uporedo sa naseljavanjem stanovništva Rožaje se razvijalo i kao gradić orijentanog  tipa  u kojem je  muslimansko stanovništvo bilo dominantno. Ono se u Novopazarskom sidžilu iz 1767. godine spominje u sastavu Bosanskog ejaleta[11]

U razdoblju sprovođenja novih administrativno-upravnih reformi, (1850-1852).  Bijelo Polje, Bihor, Rožaje i Pešter su pripojeni bosanskom pašaluku[12] sve  je to bitno uticalo da se muslimansko stanovnistvo postepeno stapa  u jednu cjelinu kao  i svi pripadnici katolicke vjere, Kelmendi, sa prostora Skadarske Malsije. Naseljeni Kelmendi, Kuči katolici,  Hoti i Grude Šaljani  svi Malisori, Albanci (Arbanasi), nazivali su postojeće stanovnike Bošnjacima.“Starim Rožajskim gradićem [13] upravljali su dizdari  ili upravnici tvrđava, koji su bili predstavnici turskih vlasti. Oni  nijesu bili predstavnici tadašnjih  doseljenika  Kelmenda  ili  Kuča, pa su  ih Kelmendi (Nokići i Kurtagići) potisli i preuzeli vlast u gradu. Kasnije  su se smenjivali  uticaji Kuča  i Kelmenda  u zavisnosti kojoj su se struji priklanjali pojedini plemenski poglavari, Pećkoj, Skadarskoj ili povremenom uticaju Bosanskog pašaluka. a kasnije i Jugo-slovenskom uticaju. Rožaje, kao varoš širilo se oko utvrđenja na lijevoj strani Ibra i uz njegovu pritoku lovničku rijeku. na desnoj strani Ibra varošica je prelazila samo sa nekoliko kuća oko mosta i pored pećkog puta. Naselje  nije izlazilo iz ovih okvira. Rožaje kao varošica, se uvećavalo, isključivo i uglavnom priraštajem dva naprijed spomenuta postojeća  plemena, i to u glavnom starom dijelu varoši, rijetko se ko sa strane doseljavao. Jedini stranci su bili predstavnici turske vlasti, ranije dizdari a kasnije mudiri (starešine ispostave). Ali ovi su formalno upravljali. Stvarni gospodari su bili Rožajske age koji su bili iz plemena Kelmenda (Kurtagići, Zejnelagici)  i Kuča,(Ganići) u čijoj je vlasti bila trgovina , čitavo poslovanje, uticaj na narod i okolinu. Iz njihove plemenske sredine bili su vođe naroda “zabiti”za  vrijeme rata  i mira.”

Uz  grad se razvijalo i naselje. na terasi blizu gradskog zida, zida tvrđave, u blizini,  nalazi se gradska džamija prva džamija, u  ovom  kraju, kažu da ju je podigao car, Sultana Murat,  što nije potvrdjeno, bila je vezana za  tursku  vojničku posadu i uz malu upravnu vlast, izgrađena je 1629. godine, na terasi blizu gradskog zida u blizini vojne kasarne i turske tvrđave. Inače  u narodu poznata kao Kelmendska ili Kurtagića džamija. Rušena je 1638 i obnavljana u nekoliko navrata. Oko džamije je smješteno muslimansko groblje sa velikim brojem nadgrobnih spomenika.

Donja ili Kučanska džamija napravljena je 1830. godine. Dobila je ime po mahali kučanskoj u kojoj je smještena. Autentični oblik džamije sačuvan je do našeg vremena. Po svojoj arhitekturi i graditeljstvu odslikava sredinu u kojoj se nalaz.[14] Oko  grada  tvrđave postoje  dvije  čarsije gornja i donja. Oko gornje čaršije naslanjale su se Kelmendske mahale, bratsva Kelmenda, a  donja Kučanska mahala naslanjala se   uz pećinu ispod klikova – rogova

Rozaje iz ovog perioda nosilo je odlike svake turske kasabe. Dijelilo se  na  četiri mahale  Kučansku, i dvije Kelmendske (Zejnelagića i Kurtagića) i cigansku. Kelmendsku mahalu je osnovao njihov predak, Jusuf-aga pošto je primio islam, bio je u turskoj vojsci u kojoj je zbog zasluga dobio agaluk, najpre u Banjoj Luci a poslije ovdje u Rožajama.

Ovakva podjela čarsija i džamija posljedica je plemenskog načina zivota. u  glavnom svi stanovnici grada Rožaja bili su zemljoposednici-age koji su imali posjede ne samo u okolini Rožaja nego i do  Kraljeva i  ibra u u okolini Brvenika, oni su bili i veliki trgovci stokom i stočarskim proizvodima.

“Grobovi  Rozajskih predaka koji su svjedočanstvo njegovog postojanja i identiteta na ovim prostorima duže od 400 godina. Ta groblja su u Rožajskom kraju često sačuvala i u nazivu svjedočanstvo o porijeklu Rozajskih predaka sa ovih prostora, kao što su nazivi muslimanskih plemenskih grobalja u Rožajskom kraju “Groblje Kuča” ili “Groblje Kelmenda” u Rožajama, a ona se nemarnošću i zubom vremena i urbanističkim rješenjima često uništavaju”[15]

U starom mezaristanu (groblju) pokraj džamije ”Sultan Murat” ili Kelmendske džamije  u Rožajama sahranjivani su ratnici iz doba fetha (osvajanja ovih prostora), osmanlijski oficiri, vojnici i ugledni činovnici Rožajske kasabe, a kasnije su tu kopani i rahmetlije iz okolnih Kelmendskih mahala Zejnelagića i Kurtagića, pa se ono nazivalo i Kelmendsko groblje , Na slici Grob jedne hanume Zejnelagića (pleme Kelmendi/Klimenti) iz 1324. (1906/07) godine

Povoljni uslovi za stočarstvo zasnivali su se na velikim pašnjacima i livadama. Prostrani pašnjaci koji su obilovali svježom travom bili su odlična osnova za stočarstvo, osobito za gajenje ovaca. Ali, livade nijesu uvijek zadovoljavale potrebe zimske ishrane i zato su stočari u slučaju nerodnih godina gonili stoku u druge žitnije, sijenom i zimskom ispašom bogatije oblasti. Rožajci su, u zavisnosti od prilika, išli sa stokom na zimovnik u razne krajeve. Najviše se odlazilo u Bosnu, i to u periodu od oktobra do aprila. Pojedinci iz plemena Kelmendi imali su po 500 i više ovaca. Ahmet Murić iz Lovnice je tjerao u Bosnu, sredinom XIX vijeka, 700 ovaca. A Mehmed Mustafa Ljajić iz Plunaca je poveo 500 ovaca u Bosnu. Neki Rožajci su vodili ovce na zimovnik i u Jadransko primorje, oko Lješa, ali rjeđe nego u Bosnu jer stoka nije podnosila primorsku klimu i travu[16] Rožajsko stanovništvo i žitelji iz Skadarske Malesije, pripadnici Kuča, Kelmenda i ostalih plemena, u ovim krajevima bez ikakve prinude primilo islam i logično, sve običaje koji su svojstveni ovoj religiji. Rožajski kraj je u XIX vijeku bio vrlo privlačan i za nova, masovnija naseljavanja. Muslimani u Rožajama su toliko preovladali da su sredinom XIX vijeku činili 85-90% ukupnog stanovništva.)

Razlozi prelaska na islam bili su različiti. Turci su manjem broju islamiziranih osoba davali agaluke zbog isticanja u borbi protiv njihovih neprijatelja. Očuvanje zauzete zemlje bilo je, takođe, jedan od faktora koji su uticali na primanje islama. Ali ekonomski motivi nijesu uvijek bili dominantni za prihvatanje nove religije. Jedan broj novih poklonika islama poticao je iz najsiromašnijeg sloja hrišćanskog stanovništva. Oni nijesu dobili nikakve privilegije zbog prihvatanja nove religije. Upravo je očaranost islamom bila glavni razlog da je više porodica iz raznih krajeva Crne Gore koje su došle u Rožaje prihvatilo novu religiju Islam.[17] Prelaskom na Islam,[18] kraju koji  se dugo vremena teritorijalno označavao kao Novopazarski Sandžak, od sredine sedamnaestog stoljeća počinje uticaj bošnjačkog jezika, i svih drugih komponenti koje su uticale na njihov dalji razvoj i nacionalno opredeljenje, brojni islamizirani doseljenici iz plemenskih zajednica Kuča, Kelmendi  i dijelom drugih brđana, na  ovom prostoru postepeno su prihvatili zajednički jezik , koji su nazivali bošnjački i veliki broj onih koji su se naseljavali u ovaj kraj iz Skadarske  Maljsije, medju kojima  Hoti, Grude.  Albanski jezik u Rožajskom dijelu se zadržao samo tamo gdje su u tijesnim vezama sa Dukađinom i Rugovom, do šesdeseih godina  prošlog  vijeka, kao u Jablanici, Baću, Dacićima, Bukelju, Pluncu i Banždovu. Druga Kelmendska/klimentska naselja koja su u početku bila dvojezična sa bošnjačkim definitivno su prešli na bošnjački jezik. Sem, toga, planinci iz pomenutih sela, silazeći oko grada Rožaja gde se već govorilo bošnjački, brzo prelaze sa albanaskog na bosnjački govor kao u Ibarcu. Kao jednu od bitnih cinjenica i posledica ovih uticaja treba uzeti i to što naselja gde se još govorilo u kući albanaski u Rožajima nijesu imali  Albanske škole, a i administracija se od 1912 god. odvijala na srpskom jeziku, i sada se sve završilo stapanjem u jednu homogenu cjelinu. Stvoren je tip čoveka koji nosi iste i fizičke i psihičke osobine, koji ima Albansko-malisorske običaje zasnovane na kanonu-zakonu Ljek Dukađina, sa bošnjačkim govorom.

“Rožaje u KÂMÛSU’L-AL’ÂM-u Šemsettina Samija(Sami Frashëri),” – Kaza Trgovište- Kosovski vilajet[19]

Trgovište (Rožaje) se nalazi u Kosovskom vilajetu u Pećkom sandžaku. To je mala kasaba i centar istoimene kaze, koja se nalazi na sjeveroistočnoj strani od Peći sa ukupno oko 3.000 stanovnika.

– Kaza Trgovište se nalazi sjeverno od Novopazarskog sandžaka, zapadno od Berana, na jugozapadnoj strani od Peći. Istočno je još iz mitrovačkih kaza ovde konačište i zajednica od 62 sela. Predeo (tlo) je krševit. Zbog obilja pašnjaka razvijeno je stočarstvo, pa se proizvodi izvrstan maslac, sir i ostali ovčiji proizvodi za izvoz. Tu su, također, izvrsne količine drvene građe iz njihovih šuma. Broj stanovnika se povećao na 25.000 duša, pretežno islamskog i ostalog hrišćanskog življa. Stanovnici su arnautskog i bošnjačkog govornog jezika. Unutar postojeće kaze je 6 časnih džamija, 150 magaza i dućana, 6 mekteba, 1 crkva. Klima je vrlo hladna, zime su duge i jake. (Podaci se odnose na kraj devetnaestog stoljeća).

Iseljavanje Rožajskog stanovništva- vršeno u prvim godinama poslije balknskog rata utoku. sedme decenije xx vijeka u turskoj se iselilo oko 4.500 Rožajaca. Istovremeno u Sarajevu  nalazimmo 55 brastava od 65  koliko ih je ukupno u Rožajskom kraju. Od onih koji su se naselili i žive u Sarajevu spomenućemo: Ademoviće Agiće Agoviće Bećiragiće, Ćatoviće Daciće Dedejiće, Fetahoviće Ganiće, Haliliovice Hote Kujoviće Kurtagice Ljajice  Muriće Nurkoviće Pećanine Sutoviće Skrijelje, Topaloviće,   Zejnelagiće  i druge. Uglavnom su vrlo poznati i uspjesni preduzetnici i visoko obrazovani prosvjetni radnici po cijeloj Bosni.

[1] Milisav Lutovac, Rožaje i Štavica.-( Tutinski kraj)1962

[2] Branislav Djurdjev,   Postanak i razvitak brdskih , crnogorskih i hercegockih  plemena,  Titograd  1984 

[3] isto

[4] Hamdija Šarkinovic, Organizacija turske vlasti u Crnoj Gori, matica crnogorska, 2013 god.

[5] Branislav Djurdjev,   Postanak i razvitak brdskih , crnogorskih i hercegockih  plemena,  Titograd  1984 

[6] Qendresa e populit shqiptar kunder Sandxaku Osmanaga shek. XVI deri ne filim Te shek XVIII,Dokumenta Osmane,Tirane,1978.Document (ahdaname)97.59, 260)

[7] isto

[8] isto

[9] Olga Zirojević, Tursko vojno uređenje u Srbiji 1459-1683, Beograd

[10]ANU BIH,sikajet defter,Zbirka 99412/2,1142?1730)

[11] dr. Ejup Mušović, Porezi, bune i nemiri u Rožaju i Bihoru1756, 1776, 1778, Rožajski zbornik br. 5 str.24

[12] Hazim Šabanovic.Bosanski pašaluk, str.233,234.)

[13] Varoš  Rožaje, Milisav lutovac   Strana  101

[14] Bajro Agović, Džamije u Crnoj Gori…, 400-403

[15] Rifat Rastoder, usud imena- ko smo i od kada – almamah  23-24 podgorica, 2003.

[16] Milisav Lutovac, Rožaje i Štavica…, 334-335.. Štavica…, 334-335..

[17] Milisav Lutovac, Rožaje i Štavica…, 351-352.

[18] Milisav Lutovac, Rožaje i Štavica…, 352.

[19] www.bosnjaci.rs Kamusu’l-Alam Šemsettin Samija ili Sami Frašeri, predstavlja prvu podrobniju enciklopediju Sandžaka-

/Ismet Azizi/