Naziv i historijat
Sandžak je uvijek predstavljao posebnu teritorijalnu i administrativnu oblast. U vojnom smislu imenica „sandžak“ znači „zastava“. Na početku naziv Sandžak u Osmanskom carstvu je označavao vojnu teritorijalnu oblast sa određenim brojem ljudi pod zastavom. Kasnije je dobio značenje oblasti, koju su sultani davali na upravljanje svojim vojnicima, koji su zavodili upravu nad pojedinim manjim oblastima, dobijajući, na taj način, zvanje sandžaka. Za vrijeme turskog upravljanja dijelovima Jugoslavije (balkanskim zemljama, I. A.), bilo je više sandžaka, da bi do današnjih dana ostao samo jedan, Novopazarski sandžak, koji je i predmet ove studije. Današnji Sandžak u historiji je poznat pod nazivom Novopazarski sandžak.
Od 1455. godine teritorija uskog dijela srednjovjekovne Raške ušla je u sastav vojnog područja Skopskog krajišta, prvog osmanskog područja organiziranog na teritoriji Balkana. Ta teritorija tada se dijelila na Zvečan, Ras i Sjenicu. To su ranije bile župe, pa je ime župa u novonastalim prilikama zamijenjeno terminom vilajet.
Padom Bosne, 1463. godine, prestalo je da postoji Skopsko krajište a formiran je Bosanski sandžak. U taj sandžak su ušli, pored Bosne i dijela Hercegovine, i ovi vilajeti: Zvečan, Ras, Sjenica, Moravica i Nikšić. Tako se novopazarski kraj našao, po prvi put, u sastavu Bosanskog sandžaka.
Novom administrativnom podjelom, 1578-1584. godine, stvara se Vilajet – pašaluk Bosna, na koji način ovo područje ulazi u sastav Bosne, koja je bila jedna od sedam sandžaka koji su činili Vilajet Bosne.
Oko 1790. godine, teritorija današnjeg Sandžaka odvaja se od Sandžaka Bosne i formira se Novopazarski sandžak (Yeni Pazar), kao administrativno-teritorijalna jedinica, u okviru Vilajeta Bosne. Takvo stanje je bilo do 1817. godine, kada je on raspušten i ponovo vraćen Sandžaku Bosne, kao njen sastavni dio.
Godine 1863-1864. ponovno su napravljene nove administrativne podjele (prema francuskom modelu), da bi se, 1867. godine, ponovo formirao Novopazarski sandžak, koji se, pod imenom Sandžak, naziva do današnjih dana.
Po treći put, sada definitivno Sandžak Yeni Pazara, odvojen je od Bosanskog vilajeta 1872. godine i obuhvaćen je u okviru Vilajeta Kosovo.6 Novopazarski sandžak, kao administrativno-teritorijalna jedinica prestao je postojati godine 1902, kada su od njega odvojene mnoge kaze. Tada je formiran i Sandžak Sjenica, dok se Yeni Pazar, kao kaza, pridružuje Prištinskom sandžaku, ostajući u njegovom sastavu do 1912. godine, kada je Sandžak okupiran i anektiran od strane Srbije.
„Sve do balkanskih ratova 1912. godine, Sandžak je predstavljao najzapadniji i najistureniji dio evropskog dijela Osmanskog carstva i u tom periodu veoma značajnu ulogu na ovim prostorima imale su i dvije mlade južnoslavenske kraljevine: Srbija i Crna Gora.“
Karta 1. Karta Sandžaka
Geografija Novopazarskog sandžaka
Sandžak (u historiji poznat pod nazivom Novopazarski sandžak) je posebna geografsko- historijska oblast u pograničnom području Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine i Kosova.
Prostire se na površini od 8.689 km2 i obuhvata jugozapadni dio Republike Srbije i sjeveroistočni dio Republike Crne Gore. Dio Sandžaka koji pripada Republici Srbiji obuhvata površinu od 4.504 km2, dok dio koji se nalazi u okviru Crne Gore ima površinu od 4.185 km2. Više od 60 posto stanovnika oba dijela Sandžaka su muslimani (Bošnjaci, Albanci i drugi).“Tokom svog dugog postojanja ovaj prostor razvio se u posebnu geopolitičku, etničku, konfesionalnu i kulturno-historijsku oblast, sa upravnim i kulturnim centrom u Novom Pazaru. To je prostor koji je 1877. godine izdvojen iz Bosanskog i pripojen Kosovskom vilajetu, a koji je odlukom Berlinskog kongresa i berlinskim mirovnim ugovorom i dalje ostao u sastavu Osmanlijskog carstva, kao međuprostor između BiH, tada okupirane od Austro-Ugarske, na jednoj, i kneževine Srbije, Kosova i Crne Gore na drugoj strani, obuhvatajući 11 tadašnjih kaza (srezova): Taslidžu, Priboj, Prijepolje, Donji Kolašin, Bijelo Polje, Berane, Rožaje, Novi Pazar, Sjenicu, Novu Varoš i Mitrovicu. Prostor Kolašina, koji je od 1373. godine bio u sastavu bosanske srednjovjekovne države, a grad Kolašin od svog nastanka u sastavu Hercegovačkog sandžaka sa sjedištem u Taslidži, izdvojen je odlukama Berlinskog kongresa i juna 1878. godine pripojen kneževini Crnoj Gori. U sastavu Bosanskog ejaleta, kasnijeg vilajeta, ili Novopazarskog sandžaka, do 1868. ulazila je i gusinjska kaza, koja je do 1836. godine imala status kapetanije i koja je 1867. godine izdvojena iz Bosanskog i pripojena Kosovskom vilajetu.”
U geografskom pogledu, Sandžak je pretežno šumovito područje, visoravni široko raspostranjene (Pešter, Sjenica, Koštanpolje i dr.), bogate šumama i pašnjacima, kao i planine, koje se prostiru, kako na sjevero- zapadu, tako i na jugo-istoku. Cijelo ovo područje karakteriziraju udubljenja, kao što su klisure rijeka Lim, Uvac, Ibar, Raška i dr. s kanjonima, što obogaćuje i čini atraktivnim ovu geografsku tačku.
Sandžak je jedna kompleksna regija i vrlo značajna u historijskom, geografskom, geopolitičkom, geostrateškom i vojnom smislu.
Geografski položaj predstavlja faktor koji u teoriji geografije ima veliki značaj, geopolitički i geostrateški. Stoga geografski položaj jeste cilj analize svih osvrta, kompleksnih naučnih studija koji se tiču geografije i političkih događaja.
Sandžak se nalazi u centralnom dijelu Ilirskog poluostrva, politički podijeljen između dvije nezavisne države – Srbije i Crne Gore. On predstavlja jedno prirodno nadovezivanje i nerazdvojivo teritorijalno i historijsko-etničko vezivanje sa Kosovom i Albanijom.
U pogledu fizičko-geografskog položaja, Sandžak u biti jeste jedna visoravan, široko brdsko-planinska, koja se prostire na jugo-istoku planinskog Dinarskog sistema, zapravo na sjeveru Prokletija.
S obzirom da pripada najkršovitijim krajevima na Iirskom poluostrvu, najviša je visoravan Dinarskog sistema. U cjelini je jedna “planinska tvrđava”, ali i jedno raskršće koje povezuje puteve, poznate od rimskih vremena, prema rijeci Moravi, Jadranskom moru i preko Kosova Polja prema Vardaru.
Prirodna bogatstva, konfiguracija terena, flora i fauna, klima i dr. stvorili su povoljne uslove za život čovjeka na današnjem području, sa lokalitetima, naseljenim mjestima od pradavnih vremena.
Karta 2 Etnografska karta Evropske Turske, autora Ernesta Ravenstein’sa
Drevnost Novopazarskog sandžaka
Relevantni historijski podaci i arheološki nalazi svjedoče da je dolina rijeke Raške, od drevnih vremena, bila naseljena Ilirima, čak sa velikom gustinom, više nego u ostalim područjima, i više nego što se mislilo do kasnijeg perioda. Ovome, pored ostalog, svjedoče i mnogi toponimi sačuvani do današnjih dana, koji svjedoče o ilirskoj prošlosti: “… u Novom Pazaru, na mestu gde je danas Tekstilni kombinat “Raška”; zatim zlatna i ćilibarska ostava nađena pre nekoliko godina kod Petrove crkve. Ova poslednja negoveštava mogućnost postojanja jednog većeg ilirskog plemenskog saveza čije bi sedište bilo na mestu pomenute crkve. Brojni toponimi u ovim krajevima čuvaju uspomene na Ilire. Imena: Ras, Ibar, Pešter, Biševo, Vapa, Lim i dr. Šiptarskog su porekla (rrasë – ploča; Lum (ljum) – lim, reka; I bardhë (Ibar) znači beo penušav; Vapë (Vapa) – omorina; Peshë – težina; terr. – mrak; tersi – suvo (Pešter),” 13 Darda, (dardha) -kruška, Livad hajdukin – Hajdučki laz, Ljug, (lug) dolina, Gurbut (guri i but) – meki kamen, Kršpulin – Kokšji krš, Kron, ( kroni)- izvor…
Arheološka istraživanja koja su izvršena na Pešteru pokazuju da je ova visoravan u cjelosti bila naseljena od neolita, zapravo na početku epohe bronze. O ovome svjedoče mnoge mogile, koje su raspostranjene na cijelom području i u narodu su poznate kao latinska i grčka groblja15, što indirektno pokazuje da su se, u kasnijem historijskom periodu, na ovom području kretali, makar i u prolazu, narodi i karavani trgovaca i razni misionari.
Samo u jednom određenom prostoru na Pešteru, zapravo na Koštanskom polju, registrovano je 13 nekropola, sa zidinama, i dva naselja. Prema mišljenju dr. Sredojevića, Pešterski prostor i okolna područja uopšte bila su naseljena od starih stanovnika plemena ilirsko-dardanskih. Na ovim krajevima došli su Autarijati, koji su vršili pritisak nad Dardancima, tjerajući ih da se iseljavaju na dolini rijeke Raške.
Sigurno je da su Srbi, naseljavajući dolinu Raške, zatekli dio ilirskog autohtonog stanovništva, moguće djelimično romanizovanog, kao što je sigurno da se jedan dio te populacije povukao u druge krajeve ispred slavenske ekspanzije. Južni Slaveni širili su se na Poluostrvo poglavito laganom i gotovo neprimjetnom inflacijom i najezdom, asimilujući i potiskujući autohtono stanovništvo. 17 Od južnih slavenskih plemena u simbiozi sa starosjediocima nastali su današnji južnoslavenski narodi: Srbi, Hrvati, Crnogorci, Slovenci, Makedonci i Bugari.
Jovan Cvijić, u svom djelu „Balkansko poluostrvo“19, pored ostalog, piše: „Slovensko stanovništvo, proširujući se asimilovalo je i teralo je autohtono ilirsko stanovništvo“.
Po Ejupu Mušoviću u vezi sa ovim pitanjem Konstantin Jiriček ističe: “Prilikom slavenske okupacije balkanskih zemalja, jedan dio starih stanovnika, osobito ilirski i romanski pastiri, s novim gospodarom brzo se sporazumio, ali drugi dio dopao je ropstva. Slavenska ekspanzija, metanastazička kretanja, asimilacioni precesi prouzrokovali su promjene u etničkom sastavu stanovništva raškog kraja. To znači da je zatečeno starosjedelačko stanovništvo dijelom pokoreno i asimilirano ali je proces asimilacije i uopšte sudbine starosjedelaca teško pratiti zbog nedostatka izvora.“
O uzajamnim slavensko-ilirskim asimilacionim procesima mogu se koristiti predanja, na primjer ono prema kome su Vasojevići, Piperi i Ozrinići – crnogorska i Krasnići i Hoti – albanska plemena, potomci petorice braće; zatim i Ozrinići – crnogorska i Krasnićii Hoti – albanska plemena, potomci petorice braće; zatim da se Kuči dijele na crnogorske, albanske i albanizovane (o čemu govore Jiriček, Šuflaj, Erdeljanović, Vešović, D. Bajraktarevič i dr.).
Slaveni su naselili dolinu rijeke Raške od VII vijeka naovamo. Uopće, geografija Sandžaka bila je vrlo povoljna zona za život. Do vremena Stefana Nemanje, stanovnici ove zone vodili su neprestane ratove sa susjedima, posebno sa Vizantijom, i na kraju, postavili su temelje stvaranja srpske države Raške.23 Međutim, gotovo da ne postoje detaljni podaci o brojčanom stanju Srba, o preciznim granicama teritorije koju su naselili i o njihovom prvobitnom životu. Zbog toga Sima Ćirković zaključuje da razvoj političkih zajednica na Balkanu u prvim vijekovima poslije dolaska, ostaje u punoj tami zbog nedostataka izvornih materijala.
Opisujući Srbe u Raškoj, Ejup Mušović navodi: „Viljem Tirski je, 1168. godine zapisao: „Narod (srpski) je surov, bez znanja, stanovnik planina i šuma, nevješt u poljoprivredi. Bogati su stadima i stokom, a obiluju mlijekom, sirom, maslom, mesom, medom i voskom. Imaju nosioce vlasti, koje nazivaju županima. Gospodaru caru su nekada poslušni, ponekad, izlazeći iz svojih šuma i planina, opustoše svu oblast u svojoj okolini”.24 Ovaj kraći tekst stavlja nam do znanja da je glavno zanimanje Srba u Raškoj bilo stočarstvo, jer je, s obzirom na nestabilne prilike (političke i druge), ono bilo najsigurnije zanimanje i izvor egzistencije ljudi.
„Prodiranje Slavena u zemljama naseljenim ilirsko-albanskom populacijom i Vlasima izazvalo je razaranja i velike masakre, iseljavajući autohtono stanovništvo od njihovih plodnih zemalja. Lokalno stanovništvo, da bi preživjelo, bilo je prinuđeno da se skriva po pećinama i po neprohodnim planinama. Prema Milanu Šuflaju, balkanologu, historičaru i etnologu, uspostavljanje na Zapadnom Balkanu oštetilo je albansko stanovništvo (ilirsko-albansko) kao jedna sjekira koje je odsjekla na sjeveru i na jugu neke od glavnih grana njegovog stabla i sužavalo ga unutar jedne mnogo manje teritorije.“
I Konstatin Jeriček, poznati historičar češkog porijekla, govoreći o Ilirima, smatra da su se za vrijeme rimske epohe, prethodnici srednjevjekovnih Albana, pola romanizovanih, nakon prodiranja slavenskog stanovništva, iselili sa teritorija između Dalmacije i Dunava, gdje stanovaše do tada, tjerajući ih postepeno južnije na Balkansko poluostrvo.
„Srbi Raške, nakon bugarske vladavine i Vizantinaca, jedva su stizali uspostaviti vlast i administraciju na ovim prostorima za vrijeme druge polovine XIII i početkom XIV vijeka. Oni su činili velike promjene u društvenom životu mjesnog stanovništva, kako u materijalnom i socijalnom, tako i u religioznom pogledu. Na ovaj način katoličke crkve, rimsko-latinske ili ortodoksnog pravca grčko-vizantijskog, uzurpirane su i pretvorene u pravoslavne crkve. Ovo je bio glavni faktor, osim ostalih političkih faktora, za asimilaciju i slavenizaciju predslavenskog stanovništva.“
Slika 1. Crossing the Peshter mountains (Photo: Major Spaits 1912, izvor Wikipedia)
Kad smo već u doba Raške, vrijedi napomenuti i osnivanje grada Novog Pazara. Grad Novi Pazar je osnovan od 1455. do 1461. godine. U prvim pomenima Novog Pazara, nema nikakvih podataka o sastavu njegovog stanovništva, a ističe se da je njegov osnivač Isa-beg Ishaković izgradio džamiju, hamam, vojni logor i 56 dućana. Kada je osnivao, u Novom Pazaru je uvakufio svoju imovinu, onda su Isa-begov vakuf, koji je predstavljao osnovnu jezgru Novog Pazara, sačinjavali: hamam, 12 karavan-saraja, 56 dućana i tri vodenice. […] Po Mušoviću, „Olga Zirojević ističe da je godine 1468. Novi Pazar brojio 276 kuća, od kojih je 76 muslimanskih, što bi bilo oko 1.050 hrišćana i 375 muslimana. Međutim, vrlo brzo je broj hrišćana smanjen, a broj muslimana povećan. […] Što se tiče drugih hrišćana, odnosno katolika, ima raznih mišljenja. Prvo da ih nije bilo sve do XVIII vijeka, i drugo da ih je u Novom Pazaru bilo i prije XVII vijeka, i to 221 rimokatolička arbanaška kuća. Kod austrijskih historičara Veteranija, Grbe, Arneta, Hamera ima podataka da u Staroj Srbiji (Sandžaku, I. A.) žive albanski katolici. Rajko Veselinović smatra da u tome “ima mnogo grešaka, da su one rezultat slabog razlikovanja Srba i Albanaca i da se u Staroj Srbiji do kraja XVII vijeka nalazila 221 rimokatolička arbanaška kuća”.
Za etničku strukturu stanovnika Novog Pazara, počevši od XVIII vijeka pa na dalje, veoma je značajna seoba malisorskih plemena: Klimenata, Škrijelja (Škrela), Šalja (napominjući da se Škrijelji nadpolovično, a Šalje skoro sve na Pešteri, većinom ubrajaju u pleme Klimente, tačnije granu tog plemena na Rugovi) i Kuča na Peštersku visoravan početkom XVIII vijeka. […] Malisori, koji su naselili Pešter početkom XVIII vijeka, bili su katolici, svi od reda, pa su sa njima došli i njihovi sveštenici, a dolazili su iz Rima, po nalogu Rimske kurije, kako bi ih očuvali od islamizacije. Oni su imali svoju bogomolju na Pešteru, u selu Kamešnici ili Uglu, koju su Turci porušili 1711. godine (zbog povratka Klimenata u Albaniju, okrivljeni su katolički sveštenici sa Pešteri, pa su smatrali da će im se najbolje osvetiti ako im poruše crkvu). Na njenom mjestu su podigli džamiju koja im je poslužila kao baza odakle su obavljali islamizaciju Malisora. […] Selo Kamešnica bilo je početkom XVIII vijeka najnaseljenije selo Klimenata. U njemu su boravili katolički misionari od 1710. do 1722. godine i odatle su vršili popis, i u nekim selima sjeničkog, rožajskog, tutinskog i novopazarskog kraja. […] Sa islamizacijom Peštera tekla je i njihova denacionalizacija. Svjesno etničko obilježje očuvali su u onim selima Pešteri u kojima su predstavljali kompaktnije cjeline: Boroštica, Ugao, Gradac, Devreč, Krnja Jela, gdje se i danas govori albanski više nego bosanski.
„Novopazarski Sandžak, koji je nosio ovo ime od XVIII vijeka, kada je pripojen, kao šesti sandžak, Bosanskom vilajetu, igrao je značajnu ulogu u politici balkanskih i srednjovjekovnih država krajem XIX i početkom XX vijeka. Oko njega su se diplomatski sporile Turska i Austro-Ugarska gledajući, svaka od njih, na njega kroz prizmu svojih interesa i nastojeći da ga vežu za sebe, u čemu je Austro-Ugarska bila najupornija.“
Razgovor o ovom članaku