Po završetku balkanskog rata srpska vlada je obećala da će rešiti agrarno pitanje i osloboditi čifčije feudalnih obaveza, odnosno da će postati vlasnici zemlje koju obrađuju.
Da bi pridobila mase koje su se 1912. godine nalazile pod osmanlijskom vlašću, 5. oktobra te godine vlada se obratila proklamacijom41 povodom objave rata Turskoj, u kojoj se, između ostalog, kaže da je feudalizam što se još nasilno i uz pretnju raznih zloupotreba održava u turskim oblastima postao nepodnošljive i da Srbija, ulazeći u te oblasti, >donosi narodu ista prava i iste slobode… … jer je takvo stanje »dosadilo i Srbima i Bugarima i Grcima i Arbanasima, Bune se redom: i Muslimani, i Katolici i Pravoslavnie. Dalje se, u proklamaciji navodi:… Vojska će u Staroj Srbiji pored hrišćana zateći Srbe Muslimane, a s njima i Arbanase, hrišćane i muslimane s kojima naš narod živi zajedno već 1300. godina obično deleći s njima sreću i nesreću, Mi im svima nosimo slobodu, bratstvo i jednakost u svemu sa Srbima.
Proklamacija je imala cilj da opravda objavljivanje rata Turskoj i da istovremeno pridobije sve potčinjene narode, obećavajući im jednakost i slobodu kao svim dotadašnjim podanicima Kraljevine Srbije. Ona jasno obavezuje Srbiju da ukine feudalnu svojinu i feudalne odnose, da seljaka oslobodi čifčijskog ropstva i da ih učini slobodnim sopstvenicima zemlje«,”
Ova proklamacija je uticala na čifčije Srbe, Albance i druge da otkazuju feudalne obaveze, smatrajući da su postali sopstvenici zemlje koju su obrađivali i pozivajući se na obećanje srpske vlade. Na ovakav odnos čifčija age i begovi žalili su se srpskim vlastima. One su ih odmah uzele u zaštitu, opominjući čifčije da se njihov ekonomski i socijalni položaj nije promenio i da moraju i dalje ispunjavati feudalne obaveze. Većina aga i begova je pomoću srpske vojske prinuđivala čifčije da izvršavaju svoje obaveze prema njima.
Moze se tvrditi da se položaj čifčija po dolasku srpske vojske čak i . pogoršao, jer su sada morali da obavljaju i razne građanske dužnosti koje nisu imali za vreme turske vlasti na primer da kulukom opravljaju – puteve i mostove, da služe vojni rok, što ih je udaljavalo s imanja i samim tim pogoršavalo njihov ekonomski položaj.
Nezadovoljstvo čilčija novim položajem sve više je dolazilo do izražaja. Cifčije su se odmah uverile da nova vlast ništa ne čini da se ostvari vekovni san da postanu vlasnici zemlje koju obrađuju. I kasnije srpska vlada je imala isti stav prema feudalnim odnosima jer je nastojala da feudalne posednike pridobije za svoje političke ciljeve. Cinjenica je, dakle, da je od 1912. do 1914. godine, odnosno do početka prvog svetskog rata, srpska vlada štitila feudalna prava aga i begova i primoravala čifčije da izvršavaju svoje obaveze prema njima. U Uredbi o primeni agrarne refor- me u novopripojenim oblastima nigde se i ne pominje raskidanje feudalnih odnosa,
Da bi se moglo pristupiú rešavanju agrarnog pitanja, moralo se prethodno utvrditi stanje u posedovnim odnosima u krajevima koji su pripojeni Srbiji. Imovinskopravno stanje, kada je u pitanju nepokretna imovina, trebalo je da utvrdi i da svoje mišljenje Agrarna komisija, sastav- vljena od pravnika i ekonoma (poljoprivrednog stručnjaka), koja je bila obrazovana Uredbom o uređenju sudova i o sudskom postupku u prisa. jedinjenim oblastima od 17. februara 1914. godine. Član 35, ovlašćuje tu komisiju da daje mišljenja u pogledu vrednost tapija izdatih za vreme turske uprave. Prema ovoj uredbi, da bi se dokazalo vlasništvo na zemlju, nije bila dovoljna samo tapija, već su se morala pribaviti i uverenja od suseda s kojim se graniči posed da se i ona slažu s površinom i granicama poseda označenog u tapiji, overena od policijskih vlasti. Ovo se pravdalo činjenicom što su turske vlasti izdavale tapije za vreme od tričetiri godine, uz naplatu takse, pa zato nisu mogle biti smatrane verodostojnim katastarskim dokumentima. Uz to, stanje prikazano u zemljišnim ispra- vama nije se u većini slučajeva slagalo ni s površinom ni s granicama poseda pa je stoga bio neophodan pristanak prvih suseda u pogledu povr- šine i granične linije.
Popis zemljišta nije bio izvrešn niti zakonom regulisano kako će se utvrditi pravo svojine na nepokretnosti pa okružni sudovi nisu u početku sudili sporove u pogledu svojine, niti u vezi s pravima na nepokretnost. Tada nisu vršili ni prenos svojine prilikom kupoprodaje imanja, ni odobravali uslovno ubaštinjenje, hipoteke i pribeleške, osim u izuzetnim slučajevima predviđenim u članu 32, pomenute uredbe.
Tek pred prvi svetski rat, 20. februara 1914. srpska vlada donosi Uredbu o naseljavanju u novooslobođenim i prisajedinjenim oblastima Kra- ljevine Srbije, a izmene i dopune te uredbe 9. maja 1914. godine. Istina, i pre ovoga neke čifčije prikrivaju svoje obaveze, ili ih uopšte ne daju, Ni ova uredba nije predviđala ukidanje feudalnih obaveza.
Prema ovoj uredbi, ministar narodne privrede vrti naseljavanje i lica koja su kupila zemlju u novim oblastima stiču bez ikakvih formalno- sti pravo da se naselje na nju. Zabranjeno je stranim državljanima da kupuju, uzimajo u zakup i da se naseljavaju pre nego što to odobre mini- stri narodne privrede i unutrašnjih dela. Mogla su se naseljavati slobodno državno zemljište, opštinske i seoske utrine ukoliko su veće nego što je potrebno dotičnim opštinama i selima za ispašu i progon stoke i pusta zemljišta. Površine za potrebe opština i sela izdvajale su komisije za naseljavanje.
Svi poslovi u vezi s naseljavanjem spadali su u nadležnost šumarskog odelejnja Ministarstva narodne privrede. Njihov zadatak bio je da priku- plja podatke o zemlji za naseljavanje, da prima molbe zainteresovanih, da se stara o pravilnom toku naseljavanja i da obavlja ostale poslove koji su bili u vezi s ovim. Pri Sumarskom odeljenju formiran je Savetodavni od- bor za naseljavanje, koji su sačinjavali šef Odseka za naseljavanje, načelnik Poljoprivrednog odeljenja ili njegov zamenik, načelnik Ministarstva unut- rašnjih dela i još dva člana koje odredi Ministarstvo narodne privrede, od kojih jedan mora biti vojno lice. Predsednik Savetodavnog odbora bio je najstariji član po rangu. Odbor je svojim savetima i sugestijama pomagao Odseku za naseljavanje.
Naseljavanjem su rukovodili na terenu šumar ili ekonom u dotičnom okrugu koga odredi Ministarstvo narodne privrede, policijski činovnik iz tog sreza, koga ovlasti Ministarstvo unutrašnjih dela, i predsednik odnosno kmet opštine, koga odredi sreski načelnik. Prema potrebi, dodeljuje se geometar radi premera zemljišta, Uredba omogućava da se porodice koje se već nalaze u ovim oblas tima a nije ih uputilo Ministarstvo narodne privrede radi naseljavanja nasele na predstavku policijskog inspektora ili okružnog načelnika, ali se Ministarstvo narodne privrede mora odmah izvestiti o tome radi evidencije i eventualne revizije naseljavanja.
Pravo na naseljavanje imaju u prvom redu starosedeoci u pripoje nim krajevima, zatim oni u starim granicama Kraljevine Srbije i srpski i slovenski živalj iz inostranstva. Prvenstvo pripada onim koji se bave zemljoradnjom i zanatstvom a nisu mlađi od 16 ni stariji od 50 godina.
Prilikom dodele zemlje vlada je proklamovala načelo jednakosti svih državljana Srbije bez obzira na nacionalnost i veru. U vezi s tim Marko Cemović kaže: Na osnovu uzakonjenih načela naše dosadašnje agrarne politike (misli se na načelo politike koja je sprovođena u Srbiji posle oslo- bođenja od Turaka – prim. M. O.) naši novi građani, hrišćani i muslimani, imaju da dobiju na dar onoliko državne zemlje koliko je potrebno za blagostanje i napredak naših oslobođenih krajeva.
Pada u oči da se ne pominje feudalna zemlja, niti raskidanje feu- dalnih odnosa, pa se može shvatiti da se proklamacija odnosila samo na državnu zemlju, koje nije imalo toliko da se zadovolje svi agrarni intere- senti iz novih oblasti i Srbije. Kakav je bio stav agrarnih organa prema>domaćem stanovništvu -Albancima, ne može se zaključiti jer rat je prekinuo sve radnje u vezi za sprovodenjem Uredbe o naseljavanju novo- oslobodenih oblasti.
Iako je bilo propisano pravo prvenstva u naseljavanju, velik broj činovnika podneo je molbe za naseljenje, Pošto im zemljoradnja nije bila zanimanje, davali bi zemlju u zakup, ali to nije bilo u interesu srpske vlade i njene agrarne politike, koja je imala u vidu i raskidanje feudalnih odnosa. Agrarni interesenti su podnosili molbe Ministarstvu narodne priv- rede. U njoj su morali navesti broj članova porodice, njihovu starost, pol, zanimanje, mesto stanovanja i broj stoke i alata. Morali su podneti i uverenje opštinskog suda o imovnom stanju i vladanju, odnosno o političkim ubeđenjima.
Naseljenici su imali pravo na besplatan prevoz železnicom, a oni iz inostranstva bili su oslobodeni od plaćanja carine, Oni kojim je odobreno naseljenje morali su to učiniti u roku od šest meseci od dana donošenje rešenja, a ako su bili strani državljani, u tom roku su morali primiti srpsko državljanstvo.
Uredba je predvidela u 17. članu da se naseljenicima može oduzeti dodeljeno zemljište ako ga dve godine ne budu obradivali, ako se utvrdi da su podneli uverenja s neistinitim podacima, ako je neko od članova porodice imao veze s odmetnicima i pomagao ih i ako naseljenik iz inos- transtva ne primi srpsko državljanstvo. Ova rešenja je donosio ministar narodne privrede i bila su izvršna, Naročito se obraćala pažnja da nase- Tjente agrarni interesenti ne održavaju veze s protivnicima nove vlasti, odnosno odmetnicima od srpske vlasti, koja je želela da u novim oblastima pojača srpski živalj a nesrpsko stanovništvo potisne, smatrajući ga nepou- zdanim, naročito na Kosovu, gde su većinu stanovnika činili Albanci.
Iako je Uredba o uređenju sudova i sudskom postupku zabranila kupoprodaju nepokretnosti, ipak su prodavane i kupovne pa je kasnije Uredba o naseljavanju to ozakonila. Iseljavanje domaćeg stanovništva s Kosova, u prvom redu Albanaca, pojačano je naročito 1913, i 1914) godine, kada se iseljavaju u Tursku i Albaniju, Porodice koje su se iseljavale Telele su da svoja imanja prodaju bilo za kakvu cenu. Kupci su bili siro- mašni zemljoradnici koji su živeli izvan područja Kosova, pretežno oni koji su bili bliže Kosovu i staroj granici Srbije. Za ono malo svoje imovine mogli su uzeti dva-tri puta veću površinu znatno boljeg kvaliteta, Kupovali su ovu zemlju po vrlo niskoj ceni i činovnici, pa i ministri, među kojim i predsednik srpske vlade Nikola Pašić, koji je kupio tri hiljade hektara na Gazimestanu kod Prištine,4
Painsko naseljavanje na osnovu Uredbe o naseljavanju novooslobo denih i prisajedinjenih oblasti počelo je u leto 1914. godine, u režiji drža vnih odnosno agrarnih organa. Pripreme za to popis državnih imanja koja su bila predvidena za naseljavanje bile su u početnoj fazi, Ratne prilike prekinule su tek započeti rad, Istina, u državnoj režiji naseljena srpskim porodicama okolina Skoplja iz Trakije (Bajramič i Karadža Ali), a na Kosovu Tankosić kod Uroševca, Osim ovog, pojedinci su se naseljavali na Kosovu putem kupovine zemlje u Sipolju kod Kosovske Mitrovice, Breznici kod Vučitra, Raskovu i Velikoj Reci. Gotovo u svakom selu u dolini Laba mogla se naći neka autokolonistička porodica iz starih granica Srbije. Rat je prekinuo ne samo naseljavanje u državnoj režiji nego i pojdinačno. Mnoge porodice koje su se već naselile osećaju se nesigurnim u novoj sredini pa se vraćaju u stari kraj, mada ih je dosta čitav rat provelo na kupljenim imanjima, nalazeći zajednički jezik i uspostavljajući dobrosusedske odnose s komšijama Albancima. U mnogim selima naseljenici su ostavili komšijama svoju imovinu na čuvanje.
Razgovor o ovom članaku