KOLONIZACIJA PREŠEVA SRBIMA

Piše: Mr. Nehat Hyseni, “Forum B92”

Preševo je od Turaka „oslobodjeno“ istog dana sa Kumanovom i Tetovom, tj. 16.avgusta 1912. godine, i to od strane grupe Albanskih ustanika koji su se bili skoncetrisali u Skoplju (oko 35000.). Turska vojska se iz ovih mesta povukla bez ijednog upaljenog metka, dakle bez ikakvog otpora.(Vidi: Shukri Rahimi: Vilajeti i Kosovës, str. 186, Prishtinë).
Albanci su tokom leta i početka jeseni te burne 1912.godine bili pred velikom pobedom nad Turskom vladavinom od skoro pet vekova, ali istovremeno i na vrhu opasnosti od Balkanskih država: “Prvi Balkanski rat de jure je bio rat protiv Turske imperije, ali de facto je on bio istrebljivački rat protiv Albanaca“ (Prof.dr. Xheladin Shala“ Çështja shqiptare dhe Diplomacia Serbe 1912-1913, Prishtinë, 2006).
Tako su počele kaznene ekspedicije i teror nad Albanskim stanovništvom na svim teritorijama koje je već bila napustila Turska. Taj teror opisuje, pored ostalih i poznati srpski socijaldemokrata, intelektualac i humanista, Dimitirje Tucović (vidi: Srbija i Arbanija, Beograd). Iz Balkanskih ratova Srbija je dobila 82% teritorije i 55% stanovništva više. (vidi: Dragoslav Janković, Srbija i jugoslovensko pitanje 1914-1915, Beograd 1973, str. 73). Dakle, time Preševo pada pod Srpsku, umesto dotadašnje Turske vlasti.
„Tada je Preševo imalo oko 600 kuća od kojih su 570 Arnautaša i oko 30 srpskih kuća“Dakle odnos Albanskog stanovništva u to vreme je bio 570 kuća tj. 95%,u odnosu na srpske kuće 30 tj.5%. To je dakle situacija etničkog sastava stanovništva od 1912.godine, tj.pre početka iseljavanja Albanaca u Turskoj, te paralelno s tim i procesa naseljavanja Preševa Srbima.
„Prvo masovnije doseljavanje Srba počelo je 1912.godine posle balkanskih ratova i to iz Pčinje, okoline Vranja, Bujanovca i Poljanice“ (Mr.T i prof.S.Petrović: Preševo, istorija i sudbina, str.16).
Zatim, autor nabraja poreklo novonaseljenjih srpskih porododica, i to: „Iz Gornje Pčinje su doseljeni: Jovanovići, Stojkovići i Popovići iz Šainca.Dejanci ili Goginci iz Dejanca, Stankovići iz Vladovca, Nikolići iz Gornje Trnice, Arnautovci iz Jablanice, Borinarci iz Vaganca, Mišinci iz Brbaca, Dudinci (Serafin) iz Novog Sela, Mirarci iz Vladovca, itd.
Iz okoline Vranja i Bujanovca i Poljanice su doseljeni: Stošići, Stankovići ili Kalajdžijci iz Sejaca,Vučkovići iz Mečkovca, Jovanovići (Disa i Stanko) iz Tubuzda, Arsići iz Zbevca, Ilići iz Stančevca, Stojanovići iz Gradnje, Ivanovići iz Krševice, Marinkovići iz Krive Feje, Micići iz Klinovca“ (Isto.str.16).
Dakle, Srbi koji su se doselili u Preševo kolonizacijom, tj.besplatnim dobijanjem kuća i po oko 5.ha zemlje, bili su iz različitih sela Pčinja.Ta razlnolikost njihovog porekla je činila njih veoma posebnima. Oni su se veoma razlikovali i po naravi i uopšte po njihovom ponašanju, pa i prema njihovom stavu i odnosu prema domaćem Albanskom stanovništvu. Te,dok su jedni naučili Albanski i veoma su se družili i prijateljili sa njima, drugi su imali odbojniji stav. Medjutim, mi nismo obraćali pažnju da podrobnije analiziramo kulturno nasledje Srba došljaka u Preševo. Dok, s druge strane Albanci meštani, koji su živeli po mahalama tj. u krvnom srodstvu, a i zbog vekovnog zajedničkog življenja, predstavljali su prilično kompaktnu kulturološku celinu, te imaju iste običaje i približno isti mentalitet. No,o tome ćemo detaljnije nekom drugom prilikom.
“Srbi posle odlaska Turaka (su) ovde dolazili ili organizovano od strane Drzave, u vidu koloniziranja gotovo pustog mesta, ili su spontano mnoge familije gotovo kompletne dolazile ovde iz još pasivnijih krajeva okoline Vranja i Pčinje, kao i iz drugih mesta…”(Preševo,istorija i sudbina,str.118)

Dakle, dva su načina naseljavanja Preševa bila primenjivana: i to, kolonizacijom, tj.organizovanom akcijom države za naseljavanje Preševa Srbima, besplatnim dodeljivanjem kuća i zemljišta. Autori su naveli tačno poreklo svih familija Preševskih Srba koji su naselili Preševo je iz pasivnih, i veoma siromašnih krajeva, koji su bili neuporedivo na nižem stupnju razvijenosti od nove sredine, tj.Preševa.
Zbog velikog značaja pitanja o kretanju broja stanovništva i o njihovoj nacionalnoj, obrazovnoj i socijalnoj strukturi, ja sam obradio podatke o Preševu prema svim dosadašnjim popisima stanovništva, sve do zadnjeg popisa od 31.03.2002. godine.
Statistički podaci iz svakog popisa predstavljaju osnovu za naučnu analizu o migracionim kretanjima stanovništa u različitim vremenskim periodima koji se trebaju analizirati u sklopu datih društveno-istorijskih i mpolitičkih prilika datog perioda. Kao što ćemo, uostalom i videti kroz našu dalju analizu u narednim poglavljima našeg rada, pojedine etničke grupe variraju u datim vremenskim periodima, kao što je situacija sa Romima i Turcima. Bez izučavanja društvenih i uopšte političkih prilika datih perioda, laici koji se posluže tim brojkama, neće moći da objasne te pojave. Kao što je, recimo, slučaj sa autorom prof. Svetislavom Petrovićem, koji ne može da objašnjava situaciju Turaka na popisu od 1961. godine, te zdravorazumski zaključuje o navodnoj njihovoj „asimilaciji“. Dakle, bez ozbiljnog i kompetentnog naučnog pristupa izučavanju društvenih pojava uopšte, te i migracionih kretanja i variranja brojnosti pojedinih etničkih grupa prema popisima stanovništva, može se doći do sasvim pogrešnih i apsurdnih zaključaka ( o tome više u poglavlju „O Turcima i Albancima“).
Stoga, ja sam pripremio tabele, koje sam obradio dodajući na svakoj i kolonu sa procentom( %), sa podacima o stanovništvu prema verskoj pripadnosti, i pripadnsoti po maternjem jeziku, prema Popisu od 1921. i 1931.godine,da bi se videlo kretanje stanovništva u tom desetogodišnjem periodu, kao i izmene u nacionalnoj strukturi stanovništva, smanjenjem muslimanskog, a povećanjem pravoslavnog stanovništva u Preševu, i to više nego dvostruko, a u nešto manjem obimu u Bujanovcu, Biljaču i u Žujince. Dok s druge strane se prepolovljuje stanovništvo dvaju srpskih naselja, tj.Pčinjskih sela, i to: Šajince, i Klinovca ( uporedi tabelu 1 i tabelu 2 ). Te podatke sam svojevremno prikupio boraveći za naučne studije u Beogradu, iz Saveznog i iz Republičkog Zavoda za Statistiku, posebno za period izmedju dva svetska rata. Interesantno je reći da je prvi i jedini popis ,kako u Staroj ,tako i u Titovoj Jugoslaviji koji je obavljen u januaru (31.januara) jeste popis od 1921.godine, te u predgovoru su iznete i poteskoće zbog hladnog vremena i zimskih uslova, tako i zbog slabog prevoza, te su se popisivači poštena napatili. Svi ostali popisi sem popisa od 1948,koji je odrzan 15.marta.su obavljeni 31.marta. dakle u rano proleće, kada još nisu niti u jeku poljski radovi i lakši je bio pristup popisivaća na terenu. Isfotokopirao materijale za Preševo od prvog popisa u Srbiji od 1820, pa sve do zadnjeg popisa od 31.03.2002.godine,te povezao ih u 21.knjigu od čega sam nešto i objavio do sada.
Uzeo sam prikazivanje stanovništva prema verskoj pripadnosti iz razloga što smatram da nam to daje sliku o kretanju stanovnistva razne etničke pripadnosti, pošto su samo Albanci i Turci su bili Muslimanske vere,s jedne stane, a Srbi pravoslavne, dok je Katolika bilo relativno malo.

S obzirom na činjenicu da popisi stanovništva od 1921. i 1931 nemaju podatke o nacionalnom sastavu stanovništva, ja sam izneo podatke o stanovništvu prema veroispovesti i po maternjem jeziku. Jer u popisu stanovništva od 1921.godine „narodnost“ se mogla utvrdjivati samo posredno, tj. preko podataka o maternjem jeziku ili pak, veroispovesti. Dakle, samo pitanje „narodnost“ u upitniku tog popisa (od 1921.) nije bilo postavljeno.
Popis stanovništva od 31.marta 1931.godine, pored pitanja o maternjem jeziku i veroispovesti, imao je i pitanje narodnosti, i to pod brojem 10. u upitniku je navedena „veroispovesti“,a pod brojem 12. „narodnost“ i pod brojem 13. „materni jzik“. Medjutim, iako je popis od 1931.godine formalno predvideo rubriku „o narodnosti“, sve jugoslovenske narodnosti su trebale da se iskažu kao jedna celina: „jugoslovenska“ (vidi upitnik sa tog popisa). Zatim, iako je u upitniku postojala ta rubrika, ipak, podaci iz iz popisa od 1931.godine o stanovništvu po narodnosti nisu bili nigde objavljeni, niti su ti podaci obradjivani. Ali pošto su ti podaci i tabele, ipak bile sačuvene, one su publikovane u Seriji II, sveska 3 iz 1945 godine, i tu je figurirao, pored ostalih, i jezik „arnautski“.
Inače u popisima stanovništva Srbije pre Prvog svetskog rata, pitanje o „narodnostI po prvi put je bilo postavljeno u popisu od 1866.godine, mada nam nije poznato kako je to pitanje izgledalo u „upitniku“. Naredni popis Srbije od 1874.godine, nije imao ovu rubriku o narodnosti, odnosno o nacionalnoj pripadnosti., a u svim popisu stanovništva od 1884. do 1910.godine imala je pitanje o maternjem jeziku i veroispovesti (napr. 1900.pitanje je glasilo: „Koji mu je maternji jezik?“),medjutim „arnautski“ (Albanski) jezik nije figurirao, već su postojali sledeći „maternji jezici“, citiram: „ srpski,nemački, madjarski, rumunski ( vlaški ), grčki, turski, francuski, italijanski, ciganski i dr.“ (vidi: Popis stanovništva u Kraljevini Srbiji od 31.decembra 1900. godine, drugi deo , Beograd 1905. godine).
Kad smo kod popisa stanovništva, da pomenemo i to da, recimo, pre Prvog svetskog rata popisi stanovništva u svim zemljama sveta su vršeni svakih deset godina, i to one godine koja se svršava nulom, a popisni dan je obično bio zadnji dan u godini, tj. 31.dcembar. Popis Kraljevine ŠS od 1921.godine je odlozen zbog „tehničkih razloga“, za 31.januar, dok od 1931. godine svi ostali popisi su odrzani 31.marta, osim popisa od 1948. godine koji je održan 15.marta. Naveo sam ove pojedinosti oko popisa stanovništva, iz raloga što ćemo se u daljem tekstu pozabaviti svim do sada izvršenim popisima u Jugoslaviji i Srbiji.

Tabela 1.
Stanovništvo Preševskog sreza prema veroispovesti po Popisu stanovništva
Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca od 31. januara1921.godine

Izvor: Popis Kraljevine SHS od 1921.godine, str. 102 Beograd

Iz tabele 1. se vidi da je Preševo 31.januara 1921.godine, dakle 9 (devet) godina nakon smene Turske vlasti (16.08.1912.godine) u Preševu, otkada je i počela reka iseljavanja Albanaca i Turaka u Turskoj, Preševo je tada imalo 89,2% muslimana, od toga 3633 Albanaca, ili 77,84%, 323 Turaka ili 5,43%, i 661.Srba ili 11,11% , i 5,63% “ostalih”.

Tabela br.2.
Stanovništvo Preševskog sreza prema maternjem jeziku po Popisu stanovništva
Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca od 31 januara1921.godine

Izvor: Popis Kraljevine SHS od 1921.godine, strana 103, Beograd

Napomena: Sve tabele su uradjene prema originalnim tabelama Popisa stanovništva, te i nazivi naselja i opština su preuzeti iz originalnih tabela, te se razlikuje pravopis, na primer za Biljaču je Biljač , za Šajince je Šaince i Žujince je Žuince.(1921)

U Bujanovcu je bilo 4.807. ili 58,3% muslimana i 3434 ili 41.7% pravoslavaca; u Biljači: 3453. ili 72,51% muslimana i 1309. ili 27,49% pravoslavaca; u Žujince je bilo 2646. ili 76,19% muslimana, i 826. ili 23,78% pravoslavaca.

Ova će se struktura stanovništva radikalno menjati na sledećem Popisu stanovništva od 1931.godine,i to : opadaće učešće muslimanskog stanovništva u pomenuta četiri naselja: u Preševu sa 89,42% na 76.08%,dakle za 13,34 % ;(ili relativno za 124 %);u Bujanovcu je taj trend nešto manji,dok u Biljači i Žujincu je približno isti kao i u Preševu. (vidi tabelu br.3).

Tabela br.3.
Stanovništvo Preševskog sreza prema veroispovesti, po Popisu
Kraljevine Jugoslavije od 31.marta 1931.godine

Izvor: Definitivni rezultati Popisa stanovništva Kraljevine Jugoslavije od 31.marta1931.godine, Vardarska banovina, Kumanovski okrug, srez Preševo, Knjiga II, strana 104, Beograd,1938.godine.

Iz tabele br.2 se vide velike promene sastava stanovništva prema verskoj pripadnosti. Muslimansko stanovništvo Preševa se smanjuje sa 89,42% na 76,08 %,tj.za 13,34%. Dok, s druge strane procenat pravoslavnog stanovnistva se povećava više nego dvostruko, tj. sa 629 ili 10,57 % kojiko je imalo 1921.godine na 1781 ili 23,67%. Ukoliko posmatramo situaciju kretanja broja stanovnistva u Pčinjskim selima napr. U selo Šajince broj stanovnika se prepolovio, a 2925 , koliko je imalo 1921, na 1510, (dakle za 1415.st.). Skoro potpuno ista situacija je i sa Klinovcem. Klinovac se smanjuje sa 3895. koliko je imao 1921.godine,na 2281 stanovnik 1931.godine. Dok ostala naselja: Biljača, Žujince, Klenike i Levosoje broj stanovnika se ne smanjuju,već naprotiv pokazuju trendove njihovog rasta.

Postavlja se pitanje: gde je otišlo iseljeno stanovništvo Šajinca i Klinovca? Odgovor je više nego jasan: najverovatnije ogromna većina njih se naselila u Preševu i Bujanovcu, dok sigurno manje u Biljači i Žujince. Dakle, oni postali su novi stanovnici Preševa i Bujanovca, a manje u Biljači i Žujince. To pokazuje i broj stanovnika Preševa, koji se povećava sa 5952 koliko je imalo 1921.godine, na 7525, tj za 1573 stanovnika, ili za 26,42%.

Iako je na popisu od 1931. godine postojalo pitanje u upitniku i pitanje „o narodnosti“, ipak ti rezultati nisu tada objavljeni.Dok, s druge strane, nacionalni sastav stanovništva Preševskog sreza možemo pratiti preko tabela o „maternjem jeziku“.Medjutim, tu uopšte ne figuriše i Turski jezik, već postoje sledeći jezici sa odgovarajućijm brojem stanovnika koji govore isti, i to: Srpski i Hrvatski – 23722, ili 53,42%; Makedonski – 19. ili 0,04%; Madjarski – 6. ili 0,02 % ; Nemački – 5.ili 0,01 %; Arnautski – 17305. ili 38,97 % i ostali 3348. ili 7,54%.

Paralelno sa intenzivnim iseljavanjem Albanaca u Turskoj, tekao je proces naseljavanja Srba na ovim prostorima, zauzevši njihove kuće i imanja, koje je država njima delila besplatno . Od 1912.od Balkanskih ratova , I i II. sv. rata,pa sve do sve do 1966.godine,dakle do smene Aleksandra Rankovića, proces iseljavanja Albanaca u Turskoj tekao je neprekidno, i nesmanjenim intenzitetom..

Već 1916.godine se iselio i Šaip Efendija iz mutiške mahale (moj pradeda po majci), sa svojim starijim sinom Osmanom. Njih je Turska vlast smestila u regiuonu Anadola, u Dijari Bekiru, ali posle kratkog vremena oni su likvidirani od nepoznate ruke, te veo tajni njihovog ubistva još nije skidan. Njihovu je kuću naselio Vidosav, preko puta “kozara” i ista je još uvek je relativno dobrom stanju. Zatim je 1924.godine iseljen Ćemajl Beg sa svojom suprugom (našom tetkom) Nedžibom, rodjenom sestrom našeg deda Zećirjaha, a njihovu kuću je kupio Rade poštar. Oni su se iselili u Istanbulu.

O proterivanju Albanaca od strane Srpske vlasti u tom periodu potrebno je vršiti posebna istrazivanja.

Srbi su došli u Preševu i dobijali besplatno i kuće i zemljište, dok je bilo i slučajeva kada su i kupile iste. ”Familije su jednostavno ovde dolazile i dobijale besplatno kuće i zemljište, ili su kupovale iste, premeštajući ovde sve što ih je do tada istorijski, emotivno i načinom zivota vezivalo(Isto,str.118).

Jer,sa promenom vlasti, dolazi do iseljavanja Albanskog školovanog kadra tog vremena, te se obrazovna struktura stanovništva se menja u korist Srpskog, a na štetu Albanskog stanovništva.jer službeni jezik administracije se menja, tj.umesto dotadašnjeg Turskog jezika, sada se zamenjuje Srpskim jezikom. Škole koje su bile na Turskom jeziku se zatvaraju, te otvaraju se samo škole na Srpskom. Ubrzo se i socijalna struktura stanovništva menja: dotadašnje čivčije će dobijati od vlasti besplatno kuće i zemljište koje se uzima razvlašćenim imućnim Albancima, dodajući pri tom i isključivanje Albanaca iz uprave i političkog života uopšte.

Dakle, Albanci tog vremena su bili na daleko višem stupnju kulture i uopšte boljeg imovnog stanja od Srba. ”Arnauti žive, uopšte, bolje od Srba; kuća je njihova uredjena bez malo kao gradska kuća. Vrlo je retka kuća arnautska u kojoj nema dušeka i jorgana, a ima ih koje imaju gostinskih odaja sa šiltetima i minderlicima. Oni svi nose rublje samo od mekoga pamučnoga platna; ženskinje nose platno i od svile. Iako je gotovo ista, i po nošnji se Arnauti dosta razlikuju od Srba. Ljudi se i mnogo bolje nose od Srba; mnogi nose i čohu., a ženskinje im se nosi po sadanjem turskom, gradskom načinu: šalvare i feredže s ješmakom. Ako je na radu, na polju, ono se zabradjuje bošćom ili čaršavom”. (J.H. Južna Stara Srbija, Preševska Oblast,1913.Beograd, str.146).

Medjutim, sa ukidanjem dotadašnjih škola na Turskom i uopšte iskljucivanjem Albanaca iz administracije i političkog života tog vremena, dolazi do njihovog velikog zaostajanja i u sveri obrazovanja, te dolazi do naglog povećavanja broja nepismenih, pogotovo kod Albanskog ženskog stanovništva, što se može videti iz sledeće tabele.

Tabela 4.
Pismenost Stanovništva sreza Preševo po popisu stanovništva od 1931.godine

Izvor: Definitivni rezultati Popisa stanovništva Kraljevine Jugoslavije od 31. marta 1931. godine,

Vardarska banovina, Kumanovski okrug, srez Preševo, Knjiga III, Beograd, 1938. godine

Običaji Albanaca su se radikalno razlikovali od Srpskih običaja , koji su došli “iz nedodjije“ i poremetili od temelja dotadašnji način života meštana, jer ”Arnauti su u razgovoru tihi i vrlo malo govore; oni se vrlo malo i smeju, i to retko koji glasno; to se kod njih ne pristoji i svakoga takvoga preziru i smatraju za rdjava čoveka” (Isto.str.146).

Mr.T.Petrović navodi posetu iz tog vremena konzula Stankovića u Preševu, gde on tom prilikom konstatuje: “Srbi služe bogatije Arnautaše kao čivčije i kao sluge, obradjujući im zemlju pod izvesnom platom ili u naturi. Srbi su u ovoj varoši puka sirotinja“.(Preševo, Istorija i sudbina str. 12).

Posebno treba sa sociološkog aspekta proučiti u čemu su se sastojale te promene, kao i socijalno psihološke aspekte tih “burnih” i korenitih kulturnih i etničkih promena tog vremena. O tome su potrebna posebna naučna istraživanja.

Kao deca smo čuli od naših dedova dosta priče iz tog vremena o njihovoj frustraciji, te o neizdrživom pritisku države nad njima, koje je prouzrokovalo njihovo veoma intenzivno iseljavanje u Turskoj.

Premeštanje svog načina života, koji se radikalno razlikovao od običaja i uopšte načina življenja domaćeg Alabanskog stanovništva, koje je muslimanske veroispovesti poremetio je od temelja njihov ”mir”., te navešću samo neke od njih:

• Uvodjenje točenja alkohola u kafanama je uočljiva promena. Naime, do tada su kafane bile isključivo sa čajem, kafom i salepom, dakle isključivo sa bezalkoholim pićem. Rakija se počela točiti i piti po kafanama, te i na ulicama pijani su počeli da budu uobičajena pojava, naročito u uverenjim satima. To je remetilo ozbiljno kretanje Albanskog ženskog stanovništva, koje je u to vreme bilo „pokriveno“, te je njihovo kretanje moralo biti u pratnji nekog muškarca. Dakle, dotadašnjim mirnim večerima i tišini je već bio došao kraj.

• Održavanje Srpskih svadbi na ulici je “novina” u kulturnom smislu koja je nastala sa dolaskom Srba u Preševu. Naime, Albanski obicaji su bili da se svadbe održe kod kuće, dok su Srbi počeli da svadbe odrze na glavnoj ulici, i time zatvorili saobraćaj kola sa zapregom, te otežavali i kretanje ljudi. Tu se igralo, pilo, sviralo i pevalo do sitnih sati, uz galamu i buku koja je prilicno poremećivala red i mir. blokirala saobraćaju i veoma je otezavala prolazak gradjana, pogotovo zenskog sveta Albanske nacionalnosti, pošto se radilo o dobacivanjima pijanaca, i sl.

• Uzgajanaje svinja od strane novonaseljenih Srba, posebno je teško padalo Albancima. Sećam se prica od moga oca koji je govorio o mnogim problemima u vezi s tim sa novonaseljenim Srbima. Pogotovo je taj problem bio veći kada su sa narastanjem Srpskog stanovništva, pogodili svinjara, tj.cuvara svinja, (koji je bio moj komšija, u uskom sokaku neposredno uz kuću Šukri Ćerimija), koji je vodio svinje na ispašu, uz reku, pa sve do brda. Tako su svinje pocele da “defiluju” po gradu. Pošto su one prljave i dosta smrde, one su počele strašno da smetaju Albancima, jer , kao što je poznato, oni ne mogu da zamisle uopšte svinju kao životinju i zbog verskih razloga, jer su oni muslimani. Sećam se iz detinjstva kada bi koja svinja dotakla kapiju na našem dvorištu, (mada se to veoma retko dešavalo, pošto su naši komšije veoma pazili na to i zaista su bili pazljivi) mi bismo brzo uzeli vodu i “temeljito oprali” kapiju uz čitanje odredjene “dove” (molitve), da se ne bi udaljili meleki (andjeli) kao “cuvari” nas na zemlji kao naši posrednici sa Bogom i sa bozijom milosti na zemlji. Prestanak organizovanog vodjenja svinja na ispašu sa svinjarom u narodu je doživljeno kao veliko olakšanje, jer svinje, kao što se zna, svugde “rovare”, i maltene njihovi tragovi su se videli svugde po gradu gde su one prolazile.

• Ometanje slobodnog obavljanja muslimanskih verskih molitvi. Iako su bili retki slučajevi, ipak je pojedinim došljacima počelo da smeta , kako je pričao naš deda, pozivi hodže na molitvu, tj. „ezan“, naročito ujutru, kada se klanja “sabah” (jutarnja molitva). Posebno za vreme ramazana, nisu bili retki slucajevi tuče i maltretiranja “dauldzije” (tabure) koji je označio „sufur“, žaleći se da im “ne da da spavaju”.Čak su bačene i bombe u džamiji, gde je poginuo veliki broj ljudi, a ranjenih je bilo prilicno.

• Obrazovna struktura stanovništva korenito se bila promenila u korist Srba, a na štetu Albanaca,sa zatvaranjem svih dotadašnjih škola, jer Kraljevina Jugoslavija je dozvolila kod nas samo škole Srpskom jeziku.

• Agrarna reforma koja je izvršena u to vreme, razvlastila je sve imućne gradjane Preševa Albance, koji su tada bili “age” i “begove” (posebno iz Šehovske mahale) oduzimajući im čiflige i imanja i njovim dodeljivanjem besplatno novodošlim Srbima.

• Obespravljenje Albanaca na srpskim sudovima je naročito pogodila Albance u to vreme.To je bio, smišljen i veoma dobro isplaniran i sproveden postupak za vršenje pritiska za iseljavanje u Turskoj, posebno je znacajan nepovoljan i obespravljujući tretman Albanaca od strane tadašnje srpske vlasti , ne priznajući im Turske tapije za imanja , i sl. ( o tome ćemo opširnije u posebnom poglavlju).

Dakle, dolazak Srba i njihovo i naseljavanje Preševa je u velikoj meri promenilo kulturnu sliku i nacionalni sastav stanovništva ove kasabe.”Najveći deo ovih ljudi došao je ovde iz zabačenih sela Srbije,kako je več rečeno, te je i njih opterećivala tradicija, vera i nedostatak prave kulturne komunikacije sa svetom”(Isto,str.140). O ovom periodu su potrebna temeljnija naučna istraživanja.

Možemo zaključiti da je velika većina Preševskih Srba naseljena posle 1912.godine koloniziranjem koju je organizovala država, dajući im besplatno kuće i njive iseljenih i proterivanih Albanaca u Turskoj, dok je deo njih koji su dolazili “spontano”, kupovao Albanske kuće, kako se u narodu priča, za veoma male pare. Njihovim naseljavanjem radikalno se promenila kulturna slika Preševa, kao i etnički sastav stanovništva u korist Srba.

Od velikog značaja bi bili podaci koji bi trebali da se prikupe o tome koji su srpski kolonisti koji su u Preševu dobili besplatno kuće i po oko 5 ha zemljišta, te napraviti tabelarni prikaz naseljenih srpskih porodica kolonista, sa spiskom tih kuća, te podatke o vlasnicima Albancima o tome da li im je država tada platila za oduzete im kuće i zemljište.

Zatim, interesantno je saznati šta je bilo sa tim razvlašćenim Albanskim porodicama, da li su one iseljene ili su pak ostale da žive i dalje u Preševu. To je potrebno tim pre što znamo da pojedine porodice koje su u to vreme obezvlašćene oduzimanjem im imanja, kuća i čifluka ( napr. u Tabanovce i sl.) pogotovo iz Šehovske mahale, su iseljene u Turskoj, ali dobar deo njih je ostao da i dalje živi u Preševu.

Paralelno sa pravljenjem spiska srpskih porodica kolonista koji su se naselili u Preševu,veoma bi interesantno bilo da se zna sadašnje stanje tih porodica: naime, da li su se iselile ili pak žive i dalje u Preševu. Ukoliko su se iselile, veoma bi interesantni bili podaci o visinama naknade koju su dobijali prodajom besplatno dodeljenim kućama i zemljišta od strane države. Zatim, uporediti sa tim novo kupljeno imanje u mestu naseljavanja.Tako bismo mogli saznati,dali su oni dobijali manje od onoga što su prodali u Preševu, ili više, dakle za dobijene pare od prodaje u Preševu, dali su dobili više ili manje, te da li su oštećeni pri tom, ili pak obrnuto, da su dobijali više (imanja) u odnosu na prodato. „Ono što je najzagonetnije u celoj ovoj priči je pitanje otkud toliki silni novci kod …skog življa da su ponekad davane basnoslovne sume za otkup srpskih kuća i imanja“ ( Mr.T. i S. Petrović: Preševo, istorija i sudbina, str. 146)Dakle, nepobitna je činjenica da za kupovinu srpskih kuća, Preševski Albanci su plaćali zaista neverovatno velike sume novca.

Takodje, smatram da sa proučavanjem migracionih kretanja Preševskog stanovništva u periodu posle Prvog svetskog rata, u velikoj meri bi doprinelo osvetljavanju društvenih prilika i migracionih kretanja i za period nakon Drugog svetskog rata do danas.

U Preševu, 10. februara 2010. godine