Autor : Ismet Azizi
Partizanski pokret na čelu sa Titom je, zbog njemačkog napada na Rusiju, uspio da se konsoliduje u zapadnoj Srbiji, tačnije u Užicu i okolini, i da formira tzv. „Užičku republiku“. Međutim, Nijemci su se brzo konsolidovali i u saradnji sa četnicima Draže Mihailovića napali partizane sa svih strana. Njemačka ofanziva na grad Užice je trajala od 24. septembra do 29. novembra 1941. godine. Titovi partizani doživljavaju veliki poraz od preko 3.000 žrtava, i povlače se ka jugu u pravcu Sandžaka u nadi da će ih sandžački Bošnjaci objeručke prihvatiti. Međutim, ljudi koji su se nekoliko puta opekli od strane Srba i Crnogoraca više im nisu vjerovali, ma koju uniformu nosili. U prošlom ratu jake četničke snage, uglavnom stacionirane po planinama (Zlataru, Goliji, Kopaoniku, Rogozni), uvijek su bile u pripravnosti i čekale pogodan trenutak da osvoje Sjenicu i Peštersku visoravan sa jedne strane i Novi Pazar sa druge strane.
Nekoliko dana kasnije, nakon četničkog napada na Sjenicu, Muslimanska milicija odigrala je značajnu ulogu i u bitci za odbranu Sjenice, ovog puta od partizanskih snaga.
Ovoga puta Hasan Zvizdić je bio mnogo „ubedljiviji“ i morao je braniti Sjenicu s onim što je stvarno imao. U ovom pokušaju zauzimanja Sjenice na prevaru, u historiji bivšeg komunističkog režima se nije pisalo. U poslednje vreme, i ako stidljivo, mladi muslimanski intelektualci koji se polako oslobođaju komunističkog šablona, počinju otvorenije pisati o temama koje su bile zabranjene u prošlom režimu.
Tako ovaj dogadjaj spominje i historičar Esad Rahić u listu „Sandžak“ 1994. godine, gde navodi da „Sjenica pamti dva krupna dogadjaja. Godine 1917, u njoj je održana Konferencija muslimanskih predstavnika Sadžaka, na kojoj je riješeno da se Sandžak pripoji Bosni, u čijim bi okvirima uživao autonomiju, i 22. decembar 1941, kada su partizanske snage doživjele težak poraz od formacija Muslimanske milicije pod komandom Hasana Zvizdića“.
Sa namjerom proširenja slobodnog teritorija, partizani su 22. decembra 1941 izvršili jedan napad na Sjenicu. U to vrijeme nije bilo njemačkih jedinica u Sjenici, stoga namjera napada je da bi zauzela bolju poziciju i da bi prodirali u Crnoj Gori i na Kosovu. U ovo vrijeme u Sjenici bila je samo Muslimanska milicija. Partizanski napad počeo u 4.30 izjutra. U ovom napadu učestvovali su Sandžaka bataljon i Beograda bataljon.
Posle upućivanja partizanskih jedinica u okolinu Sjenice, ovamo je posle 10. decembra pošla delegacija Vrhovnog štaba koja je smatrala da Sjenicu treba što prijeti zauzeti.
Sjenica je na komunikaciji Novi Pazar-Prijepolje bila najkraća veza između italijanskih snaga u Prijepolju i nemačkih u Novom Pazaru. Koliko je starteški važan položaj Sjenice, pokazuje i angažovanje Tita, koji je dao uputstva i raspored jedinica u Sandžaku za rušenje komunikacija i postavljanja zaseda na putevima Novi Pazar—Sjenica, Prijepolje—Sjenica, Prijepolje—Priboj. Italijani su držali povremeno manju posadu na Kaćevu, a Nemci su imali posadu u Dugoj Poljani. Upravni odbor u Sjenici poslao je polovinom decembra poruku „partizanskom štabu” sa zahtevom da partizanske jedinice napuste teritoriju Sjeničkog sreza, jer ni muslimani ni Srbi ne žele da ih okupator okrivi za saradnju sa partizanima i da zbog toga vrši represalije nad stanovništvom.
Partizani su smatrali da muslimani se plaše dolaska nedićevaca i četnika, zato su i njihove simpatije na strani partizana. Zvizdić, je, međutim, naglasio da sjenički odbor ne želi dolazak partizana, već želi da ostane kao vlast pod zaštitom okupatora. Na osnovu tog razgovora odlučeno je da se predloži upravnom odboru da primi partizansku delegaciju na razgovor.
Čim je delegacija stigla u opštinu, došli su Hasan Zvizdić, Mehmed Ćosović, tadašnji predsednik opštine, i nekoliko Srba. Delegacija je predložila domaćinima da se održi konferencija sa većim brojem viđenijih ljudi, na što su oni pristali. Partizanska delegacija smatrala, prema onome što su videli, da je situacija povoljna za ulazak partizanskih jedinica u Sjenicu, pa su u tom smislu poslali pismeni izveštaj još pre početka zakazane konferencije. U izveštaju je rečeno da se u Sjenici ne nalaze nikakve naoružane snage i da partizanske jedinice mogu ući bez ikakvog otpora.
Konferenciju je otvorio predsednik opštine Ćosović i vrlo kratko izvestio zašto je partizanska delegacija došla. Nakon toga se Hasan Zvizdić povukao u drugu sobu sa još desetak starijih ljudi radi dogovora. Kada su se vratili u salu, Hasan Zvizdić je postavio delegaciji sledeće pitanje: „Možete li nam vi garantovati da okupator neće više oterati partizane odavde?”
Na ovo pitanje partizani nisu dali garancije. Tada je on rekao da se odbor ne bi mogao saglasiti da partizani uđu u Sjenicu, jer se Italijani sa tenkovima nalaze na pola sata od Sjenice, i pokazao rukom prema Kaćevu, a Nemci, takođe sa tenkovima u Dugoj Poljani. „Vi se ne možete održati u Sjenici, a mi nećemo da naš živalj strada”. Istakao je dalje da oni partizane neće napadati, ali moli da se partizanske jedinice povuku od Sjenice. Rekao je da ima 5.000 ljudi pod oružjem u Kladnici, Raždaginji, Dolićima i drugim selima da ih može brzo okupiti i da će se odupreti svakom pokušaju partizana da uđu u Sjenicu, a isto tako neće ni četnicima dozvoliti ulazak. Tada su detaljno izneseni razlozi zašto oni ne pristaju da partizani uđu u Sjenicu. Hasan Zvizdić je tvrdio da bi na partizane napale ne samo okupatorske trupe nego i četnici i svi muslimani u srezu bi stradali.
Za vreme tih razgovora trojica delegata su sa nestrpljenjem očekivali ulazak partizanskih jedinica u Sjenicu, takođe su sa nestrpljenjem očekivali drugi izveštaj delegata. Hasan Zvizdić je partizansku delegaciju ispratio iz Sjenice do Uvca i pri rastanku ponovo apelovao na njih da partizani ne napadaju na Sjenicu, već neka napuste cjelu teritoriju sjeničkog sreza. Još jednom je istakao kako ima 5.000 naoružanih ljudi. Tek kada se delegacija sutradan oko podne vratila iz Sjenice, razjašnjena je zabuna.
Operativni štab je prigovorio delegatima zbog zabune koju su napravili u pismenom izveštaju i usmene poruke, što je dovelo da partizani ne uđu prema planu u Sjenicu. Odgovor je bio neodređen. Ceo dan 21. decembra vršene su pripreme za napad koji je trebalo da počne 22. decembra u 4.30 časova. Plan napada je izrađen na sastanku komandanata i političkih komesara bataljona, U napadu na Sjenicu učestvovala su tri bataljona: kombinovani Sandžačko-moravički, Takovski i Beogradski bataljon.
Grad je praktično zauet bez borbe ali zbog operacije slabo organizovane suradnje partizanskih bataljona i netočnih predviđanja, planiranja o raspoloženju muslimaskog stanovništva okolnih sela pokušaj da se zauzme Sjenica pretvorena je u jedan ozbiljan poraz. Mjesni rukovodilac Hasan Zvizdić (kasnije će biti učesnik Druge Prizrenske Lige), Džemo Koničanin, Hodža Sulejman Pačarizi i drugi organizirali su se protiv partizanskih snaga iz okruga Sjenice, Peštera, i Novog Pazara.
Čim se čula prva puščana i puškomitraljeska vatra oko Sjenice, iz okolnih muslimanskih sela pohitale su u pravcu varoši grupe naoružanih ljudi. Prva grupa od oko 100 naoružanih seljaka dolazila je sa istočne strane. Ubrzo se pojavila i druga neprijateljska kolona od sela Medare, pod komandom Džema Koničanina. Ova grupa je na poziv Hasana Zvizdića stigla dva dana ranije kao pomoć sa Peštera iz Štavičkog sreza.
Kada su se sve neprijateljske snage okrenule protiv Sandžačko-moravičkog bataljona i on bio primoran da se povlači iz Sjenice na sever jer je napadan je i iz kuća.
Nakon velikih napora ostaci bataljona su se povukli prema selu Vapi. Prilikom neuspelog napada na Sjenicu partizanske jedinice su pretrpele velike gubitke: 52 poginula i 18 zarobljenih.
I ako su Sjenici na postavljenom spomeniku napisana imena 52 palih partizana, historičar Živkovć, pozivajući se na pouzdane izvore daje sledeče podatke o broju žrtava u odbrani Sjenice: “ Mustafa Šećeragić istaknuti član režima NDH iz Nove Varoši, koji je bio svedok bitke za Sjenicu, govorio je februara 1942. godine o 101 mrtvom, 49 ranjenjih i 25 zarobljenih partizana. Na muslimanskoj strani bilo je po njemu 16 mrtvih i 11 ranjenih. Ovom izveštaju u prilog govore i svedočanstva nekih boraca. Strahinja Vasojević iz Krivaja je posle rata pričao da je na Sjenici poginulo 97 partizana. Tihomir Šarković savremenik, ali ne i očevidac događaja, obavestio je krajem decembra generala Nedića da je na Sjenici izginulo ili bilo ranjeno 110 partizana, a da ih je 25 zarobljeno.”
Zbog napada na Sjenicu bez odobrenja, Vrhovni štab je reagovao vrlo oštro. Drug Tito je delegatu Vrhovnog štaba u Novoj Varoši Milovanu Đilasu u pismu od 28. decembra, osudio napad na Sjenicu kao politički nepravilan i vojnički sasvim slabo pripremljen i izveden, konstatujući da je rezultat napada da smo zaoštrili odnose sa Muslimanima i dali veliki broj dragocenih žrtava. Ranija naređenja Vrhovnog štaba nisu dozvoljavala da se vrše pripreme i izvrši napad na Sjenicu, već je bilo naređeno da se spreči dolazak u grad okupatorskih trupa iz Prijepolja i Novog Pazara, ili upad nedićevsko-četničkih formacija i da se organizuje intezivan politički rad, a naročito među muslimanskim stanovništvom.
O pоsljedicama neuspjeha autor Živković piše: “Partizanska akcija prema Sjenici bila je loše organizovana. Pre svega politički, što se onda odrazilo i na sve ostale aspekte priprema za bitku. Sa vojne tačke gledišta akcija je bila loše organizovana. To nam govore činjenice: da nisu blokirana muslimanska sela u okolini Sjenice gde su se nalazile snage koje su donele prevagu u bici, danjima partizanska komanda nije imala tačne podatke, te da nisu porušene komunikacije prema Prijepolju i Novom Pazaru, što je do tada bila uobičajna praksa. Nisu organizovane ni zaštitnice, dobra kurirska veza, niti je bilo plana za izvlačenje ranjenih i mrtvih iz borbe. Deo trupa koji je upao u varoš sa istoka, propustio je da zauzme Novopazarski šanac, što govori da se nadiranje muslimana sa te strane (Peštera!) nije ni očekvao. Trupe su takođe, bile malobrojne, loše naoružane i obučene. Napad je bio nesinhronizovan, veza između jedinica loša.“
Tu su i drugi pokazatelji primećeni još u bici za Pljevlja – svađa komandanata, samoinicijativno napuštanje borbe, velika smrtnost od “prijateljske vatre”, ostavljanje mrtvih, povlačenje komandanata među prvima, itd. Tu bi trebalo dodati i vrlo nisku temperaturu, veliki sneg i maglu.”
Kao što smo pokazali, dalje navodi Živković, istraga koja je posle bitke sprovedena među komandnim kadrom obelodanila je duboko neslaganje, pa i sukob između pojednih partizanskih zapovednika i partijskih kadrova u komunističkom taboru.
Varoš je praktično zauzeta bez borbe, ali zbog slabo pripremljene operacije, loše saradnje partizanskih bataljona i previđanja raspoloženja muslimanskog stanovništva okolnih sela, pokušaj osvajanja Sjenice pretvorio se u težak poraz. Lokalne vođe Hasan Zvizdić, Džemo Koničanin, hodža Sulejman Pačariz i drugi sabrali su protiv partizana snage iz okoline Sjenice i sa Pešterà iz Štavičkog sreza. Partizanske jedinice na Sjenici imale su 52 poginula i 18 zarobljenih.
Vjesti o porazu na Sjenicu Vrhovni štabu NOP-a je poslao Milovan Đilas, dan poslije bitke. U njemu je naveo da su partizani pretrpeli „strahovit poraz“, ali navodno, samo zbog loše pripreme vojnih operacija. Đilas je pisao da neke jedinice nisu izvršile zadatke, da su partizani bili brojčano slabiji od muslimana, ali i da su ih muslimani i milicioneri dočekali „prijateljski“. Ovo poslednje videli smo, nije odgovaralo istini. Na kraju je obavestio Broza da će sprovesti istragu o događajima u toku bitke. Četiri dana kasnije 26. decembra, Đilas je poslao novi izveštaj u kome je priznao da pored vojnih postoje i politički razlozi partizanskog neuspjeha. Saslušanja učesnika sjeničke bitke, komandanata, političkih rukovodioca i boraca, počela su sa povratkom partizanskih jedinica i trajala oko dve nedelje. Istraga je vođena u Đilasovoj kancelariji u Novoj Varoši, i kako očevici navode, u napetoj atmosferi. Isljednički postupak, međutim, nije dao značajnije rezultate po pitanju bitke za Sjenicu, ali je ukazao na ozbiljan razdor koji je vladao među komunistima na raznim nivoima -partijske nomenklature.
Bilo kako bilo, konfuzne i protivrečne izjave rukovodioca, kao i Đilasovo viđenje cjele operacije, nisu se dopale Josipu Brozu. On je 28. decembra iz Rogatice izneo razloge njegovog nezadovoljstva. Tito je smatrao da je kod Sjenice prekršeno naređenje VŠ NOP-a, a da su veliki gubici samo pogoršali ceo slučaj. Broz je odbacio Đilasov prethodni izveštaj dodavši da „nikakvo opravdanje, a komoli ono što si ti ga ti dao u svom pismu, ne može opravdati taj vaš postupak“. Iako je podržao sprovođenje istražnog postupka, Broz je kao glavnog krivca izdvojio Đilasa i ostale rukovodioce iz Srpsko-sandžačkog štaba.
Ono (partizana) što je ostalo, jedva se izvuklo iz Sjenice. Modju njima su bili. Peko Dapčević, Petar Stambolić i Hilmija Hasanagić, koji je bio teško ranjen u kuk. U ovoj bici, pored hodže Pačariza, istakli su se i Ćamil Prašević, Sefer Tarić i mnogi drugi. Treba napomjenuti da je u svim gradovima, u kojima se narod organizovao u muslimanske milicije uspeo da sačuva i sebe i svoje gradove od četničkih koljača, prije svega.
U to vrijeme Nijeemci su se nalazili u selu Duga Poljana nedaleko od Sjenice. Tokom cijelog rata ovaj grad je bio pošteđen ratnih razaranja i klanja od bilo koje vojske (izuzetak je bio kada se partizani krajem rata osvojili ovo područje počinivši mnoga ubistva i silovanja). Sjenica je skoro najduže odoljevala svim pokušajima partizana da je zauzmu. Pala je tek 22. decembra 1944. godine. Važno je istaknuti da je Milicija štitila ne samo Bošnjake-muslimane, več i sve lokalne Srbe koji su se ravnopravno borili u odbrani Sjenice. Po rječima Smaja Vrcića, Hasan je bio taj koji je najviše branio sjeničke Srbe. Tokom Drugog svjetskog rata u Sjenici je poginulo svega sedam Srba, ali ne od muslimanske ruke.
(Reference, fusnote i sve ostale činjenice se mogu dobiti kontaktiranjem autora knjige Aćif ef, Hadžiahmetović Bljuta, Velikan Sandžaka, prof.Ismeta Azizija)
Razgovor o ovom članaku