U ratnim planovima četničkog pokreta generala Mihailovića muslimansko stanovništvo sa prostora Sandžaka zauzima posebno mesto. Budući da se njegov veliki deo svrstao na stranu okupatora ili kvinslinških država posle propasti Jugoslavije, uzeo učešća u napadima na srpsko stanovništvo, te počeo da naginje vraćanju političko-socijalne strukture iz vremena Osmanskog carstva, Mihailović se odlučio za vrlo oštre mere. U svojoj beležnici on je nepoznatog datuma uneo sledeći zapis: „Pitanje muslimanskog stanovništva potrebno je u vladi rešiti; Muslimansko stanovništvo je svojim držanjem dovelo do toga da ih naš svet više ne želi i neće ih u svojoj sredini. Potrebno je još sada (beležnica tadira iz perioda 1941–1942., M.Ž.) da se pripremi iseljavanje u Tursku ili ma gde van naše teritorije. Na dan ustanka oni će svi biti pokrenuti sa svojih naselja, a to niko neće moći sprečiti“. U takođe nedatiranom dokumentu koji je arhivski svrstan u građu VK JVuO-a, na karti posleratne proširene Jugoslavije daje se i uputstvo o premeštanju stanovništva. Između ostalog u njemu stoji da se iz Srbije iseljava 250.000 „Turaka“, što se odnosilo i na sandžačke muslimane. Tu je i pomenuti dokument „Homogena Srbija“.
U septembru 1941. godine u programu Ravnogorskog pokreta piše da se problem muslimana u budućoj srpskoj jedinici ima uzeti kao težak i da ga što pre treba rešiti. Sve ne-srpske elemente po njemu je trebalo odstraniti. Ideje o raseljavanju etničkih grupa, odnosno proterivanju muslimana u pravcu Turske zastupao je jedan od ideologa pokreta Stevan Moljević. On je predlagao brzu akciju čišćenja terotorije likvidacijom krivaca za zločine nad srpskim stanovništvom i raseljavanjem ostalih u dogovoru sa turskom vladom uz pomoć Engleza.
Ključni dokument Mihailovićeve politike prema sandžačkim muslimanima jesu instrukcije koje je uputio kapetanu Đurišiću i majoru Lašiću 20. decembra 1941. godine. Trebalo bi navesti i da je u srpskoj istoriografiji otvorena polemika oko autentičnosti ovog dokumenta. Bilo kako bilo, u njemu Mihailović obaveštava svoje oficire o ciljevima pokreta, odnosno kako bi trebalo upotrebiti četničke odrede u datom trenutku u Crnoj Gori i Starom Rasu, kakva bi trebalo da bude četnička organizacija na ovom prostoru i na koji način će se održavati veza sa VK JVuO-a.
Kao jedan od ciljeva navodi se stvaranje zajedničke granice između Srbije i Crne Gore, „čišćenjem Sandžaka od Muslimanskog življa“ tako što da će se „jednim delom snaga dejstvovati iz doline Lima pravcem Bijelo Polje – Sjenica sa zadatkom očistiti Pešter od muslimanskog i arnautskog življa“. Dalje se navodi da se ima „dejstvovati pravcem preko Čakora ka Metohiji sa zadatkom da se na tom pravcu očisti teritorija od Arnauta kao i da se presretnu oni koji će biti gonjeni iz Peštera – Sandžaka“. Na kraju se navodi da će se učiniti sa „Arnautima, Muslimanima i Ustašama prema njihovim zaslugama za njihova gnusna nedela prema našem življu, t.j. treba (ih, M.Ž.) prepustiti Narodnom sudu“.
Naređenje je stiglo do kapetana Đurišića u prvim mesecima 1942. godine i on ga je prosledio potčinjenim zapovednicima. Ovaj dokument je ubrzo došao u ruke UO-a u Sjenici. Oni su ga umnožili i poslali na razne strane, pa su sadržinu Mihailovićevih isntrukcija uskoro imali albanska vlada u Tirani, odnosno vlasti NDH u Sarajevu (koje su ga i objavile), te italijanske i nemačke okupacione vlasti. Budući da su dobili jasne informacije da odmazdu ne mogu izbeći, muslimanski prvaci inteziviraju rad na pripajanju Velikoj Albaniji, odnosno na pripremama obračuna sa srpskim življem. Sve ovo bilo je usuđujemo se reći, logičan nastavak procesa započetih još tokom 1941. godine. biti gonjeni iz Peštera – Sandžaka“. Na kraju se navodi da će se učiniti sa „Arnautima, Muslimanima i Albaniji, odnosno na pripremama obračuna sa srpskim življem. Sve ovo bilo je usuđujemo se reći, logičan nastavak procesa započetih još tokom 1941. godine.
Major Lašić je dalje 7. januara 1942. godine izdao proglas stanovništvu u Crnoj Gori u kome ih je pozvao na borbu protiv okupatora i osvetu između ostalog i protiv muslimana, pozivajući se na „istragu poturica“.1306 Kapetan Đurišić je zatim kao zapovednik Limskog četničkog odreda 18. januara iste godine u naredbi br. 5 pisao zapovedniku Ljevorečkog bataljona da će „veliki deo Mađarske i rumunski Banat, Metohija i Sandžak, Bosna i Hercegovina biti očišćene“ od svih nenacionalnih elemenata.1307 Đurišić je još oštriji stav ponovio u jesen 1942. godine u Šahovićima, dok je major Zaharije Ostojić 6. decembra u referatu sa uputstvima o delovanju četničkih jedinica usled eventualne italijanske kapitulacije, izneo jednako ekstreman plan za obračun sa muslimanima. Posle kapitulacije Italije septembra 1943. godine JVuO nije bio u stanju da sprovede ove ambiciozne planove. Stoga nije došlo ni do obračuna sa muslimanima, mada je bilo prilika poput oslobođenja Prijepolja polovinom septembra kada oni nisu dirani iako su grad branili zajedno sa nemcima.
Milutin D. Živković, SANDžAK 1941–1943, doktorska disertacija, Beograd, 2017
/nastavlja se/
Razgovor o ovom članaku