U prvom poglavlju svog kapitalnog djela „Srpska pravoslavna crkva i fašizam“ (Zagreb, Globus, 1995), hrvatska historičarka jevrejskog porijekla Ljubica Štefan analizira jedan od najdramatičnijih trenutaka moderne jugoslavenske istorije – državni udar od 27. marta 1941. godine.
Ovaj događaj, koji je definitivno gurnuo Kraljevinu Jugoslaviju u vrtlog Drugog svjetskog rata, autorica dokumentuje kroz arhivske izvore i tadašnju štampu aktivnu ulogu Srpske pravoslavne crkve (SPC), koja je ne samo blagoslovila rušenje legalne vlade, nego i iskoristila taj čin da poveća svoj politički i društveni uticaj.
Sveti sinod i rušenje vlade Cvetković–Maček
Nakon što je jugoslavenska vlada 25. marta 1941. potpisala Pakt triju sila u Beču, grupa oficira Kraljevskog ratnog vazduhoplovstva, predvođena generalom Dušanom T. Simovićem i Borom Markovićem, izvršila je državni udar, svrgnula premijera Dragišu Cvetkovića i proglasila za kralja maloljetnog Petra II Karađorđevića.
U Beogradu su uslijedile masovne demonstracije sa poznatim parolama: „Bolje rat nego pakt!“ i „Bolje grob nego rob!“
Kako pokazuje Ljubica Štefan, Srpska pravoslavna crkva nije bila posmatrač sa strane. Naprotiv, patrijarh Gavrilo Dožić i Sveti sinod otvoreno su stali na stranu generala Simovića, predstavljajući puč kao “spas naroda” i “pobjedu svetosavskog duha”.
Tog istog dana, 27. marta, sazvano je vanredno zasjedanje Svetog arhijerejskog sabora, na osnovu odluke Sinoda od 23. marta, što jasno pokazuje da je Crkva bila uključena u pripreme.
Ispred Patrijaršije održani su mitinzi s ikonama, zastavama i portretima kralja i patrijarha, dok su sveštenici blagosiljali mase koje su klicale “za krst časni i slobodu zlatnu”.
U radio-govoru koji je patrijarh Gavrilo održao popodne 27. marta, on se obratio narodu riječima:
“Danas smo se privoljeli carstvu nebeskom – carstvu Božje istine i pravde. Ako je živjeti, da živimo u svetinji i slobodi; ako je mrijeti, da mremo za svetinju i slobodu.”
Za Štefanovu, taj govor je simbolično sjedinjenje religije i politike, gdje se nacionalni i vjerski motiv stapaju u ideologiju svetosavlja.
Crkva – institucija svake vlasti
Autorica dalje primjećuje da je tokom 1941–1944. SPC dosljedno bila „crkva državne vlasti“, bez obzira na to ko je bio na čelu države.
Ista crkva koja je blagoslovila puč od 27. marta kasnije će služiti liturgije i za vladu Milana Nedića, i za četničke jedinice Draže Mihailovića, pa čak i za partizane i Crvenu armiju nakon oslobođenja Beograda 1944.
U beogradskoj Sabornoj crkvi, episkopi i mitropoliti redovno su služili „liturgije zahvalnice“ povodom dolaska novih vlasti, uz prilagođene molitve i retoriku.
Taj oportunizam, ističe Ljubica Štefan, pretvorio je SPC u stalni instrument srpske državne politike, spreman da preživi svaku promjenu režima.
Od Simovića do Nedića – kontinuitet jedne politike
Već nekoliko dana nakon puča, 31. marta 1941, general Milan Nedić formalno je penzionisan – samo da bi se uskoro vratio kao premijer kolaboracionističke vlade pod njemačkom okupacijom.
SPC ga je prikazivala kao “čuvara reda i vjere”, dok je patrijarh Gavrilo redovno održavao sastanke s generalima i ministrima, kako bi “očuvao jedinstvo crkve i države”.
U tadašnjoj beogradskoj štampi, Ljubica Štefan nalazi stotine telegrama koji su upućeni Patrijarhu s izrazima zahvalnosti “povodom srećnih dana crkve i naroda”.
Ta euforična retorika, smatra autorica, jasno pokazuje da je Crkva puč doživjela kao religijsku pobjedu i potvrdila svoju političku ulogu u nacionalnoj ideologiji.
Za Ljubicu Štefan, puč od 27. marta 1941. godine nije bio samo vojni prevrat, već i crkveno-politički projekat, blagoslovljen s oltara SPC-a.
U trenutku kada je Jugoslavija pokušavala da održi neutralnost, Srpska pravoslavna crkva svjesno se uključila u politiku s jasno izraženim nacionalnim ciljevima, pomažući rušenje vlade i kasnije sarađujući s okupatorskim režimima.
Ovo poglavlje Štefanove otkriva dvoznačnu prirodu SPC-a: s jedne strane, vjersku instituciju; s druge, nositelja velikosrpske ideologije, koja je u ime “svetosavskog patriotizma” pripremila teren za kolaboracionizam, ratne zločine i političku hegemoniju.
Priredila: Redakcija DardaniaPress.net
Izvor: Ljubica Štefan, Srpska pravoslavna crkva i fašizam, Zagreb: Globus, 1995, str. 11–32.
Discussion about this post