Za Albance u Evropi početkom XX stoljeća, organizacije – uglavnom tajne – predstavljale su najbolji model političkog i revolucionarnog ujedinjenja, u službi ostvarivanja nacionalnih prava i rješavanja albanskog pitanja.
Godina 1913. označava novu fazu u istoriji albanskog naroda. Odluke Konferencije ambasadora u Londonu (1912–1913) priznale su stvaranje albanske države, ali ne i u njenim etničkim granicama. Vođe albanskog nacionalnog pokreta zalagale su se da Albanija u svoje političke granice uključi sve albanske krajeve. Shodno tome, formiranje organizacija političkog i vojničkog karaktera bilo je od presudnog značaja za ostvarivanje tog cilja.
Organizacije „Shkipnia“, „Besa Shqiptare“, „Tajni komitet Kosova“, „Klub Skoplja“ i neke druge bile su prethodnice koje su u svojim političkim programima imale iste ciljeve kao i Komitet „Mbrojtja Kombëtare e Kosovës“ (Komitet za nacionalnu odbranu Kosova). Također, članovi ovih organizacija bili su aktivni sudionici i unutar samog Komiteta za nacionalnu odbranu Kosova.
Ovim člankom, koji ovo pitanje postavlja na analitički i uporedni način, nastoji se dati odgovor na sljedeća pitanja:
– Kada i zašto je formirana organizacija „Shkipnia“?
– Ko su bili njeni članovi?
– Šta je sadržavao njen Program za budućnost albanskih krajeva izvan granica političke Albanije?
– Kada je formirana organizacija „Besa Shqiptare“ i koje je aktivnosti ostvarila?
– Kada i zašto je osnovan „Tajni komitet Kosova“? Ko je bio njegov vođa i koje je akcije sprovodio?
– U kojim je okolnostima djelovao „Klub Skoplja“ i kakav je bio njegov Program?
– Zašto su ove političke albanske organizacije imale organske veze i kako su prethodile formiranju Komiteta za nacionalnu odbranu Kosova?
Za Albance u Evropi početkom XX stoljeća, organizacije – uglavnom tajne – predstavljale su idealni oblik političkog i revolucionarnog ujedinjenja, u funkciji ostvarivanja nacionalnih prava i rješenja albanskog pitanja.
Nakon okupacije Albanije od strane vojski susjednih balkanskih država i njenog ponovnog komadanja od strane Velikih sila odlukama Konferencije ambasadora u Londonu, kojima je Albancima uskraćena mogućnost stvaranja političke Albanije unutar etničkih granica, formiranje organizacija s političkim karakterom i programom postalo je nužnost za odbranu i oslobađanje nacionalnog identiteta svih albanskih etničkih područja od strane okupatorskih vlasti.
Između 1913. i 1916. godine, albanske organizacije poput „Shkipnia“, „Besa Shqiptare“, „Tajni komitet Kosova“, „Klub Skoplja“ i drugih predstavljale su organsku i prethodnu vezu koja je vodila ka formiranju Komiteta za nacionalnu odbranu Kosova (Mbrojtja Kombëtare e Kosovës), u posljednjoj godini Prvog svjetskog rata.
„Shkipnia“, ( Abanija) 1913
Prvo, u jesen 1913. godine, kada su odluke Velikih sila o komadanju albanskih teritorija u korist balkanskih monarhija postale u potpunosti poznate, i prije nego što je započeo albanski ustanak protiv srpsko–crnogorske okupacije i aneksije, istaknuti albanski rodoljubi i politički aktivisti, kao što su Hasan Prishtina, Isa Boletini, Bajram Curri, Riza Kryeziu, Mersin Dema, Mahmut Jura, Ali Pustina i drugi, formirali su organizaciju „Shkipnia“.
O formiranju ove organizacije izvještava britanski vicekonzul u Bitolju, Charles Alexis Greig, u svom izvještaju od 14. oktobra 1913. godine.
Glavni cilj, kako je naveden u Statutu organizacije, bio je uspostavljanje čvrstih veza među Albancima i promovisanje njihovog jedinstva i napretka.
Albanski komitet, kao njen najviši administrativni organ, imao je zadatak da se bori protiv svih unutrašnjih i vanjskih neprijatelja „koji su protiv interesa Albanaca“.
Ovaj Komitet, uzimajući u obzir moguće političke promjene unutar i izvan „političke Albanije“, trebao je da preduzima odgovarajuće mjere s ciljem napredovanja i ostvarivanja nacionalnih interesa albanskog naroda.
U svakoj podružnici organizacije, u okviru njenog unutrašnjeg ustrojstva, djelovalo je Vijeće koje je imalo obavezu da sprovodi sve odluke Centralnog komiteta, naročito u slučajevima kada se radilo o smrtnim kaznama protiv neprijateljskih pojedinaca ili drugim mjerama koje su bile ranije određene i evidentirane.
Identifikacijski simbol organizacije bio je nacionalna zastava, koja se, zajedno s albanskim nacionalnim idealom, smatrala „svetom“.
Svako lice koje bi se pokazalo neprijateljski prema zastavi i nacionalnom idealu Albanaca, kažnjavalo bi se „vatrom i krvlju“.
Stroge mjere i oštre kazne koje je predviđala ova organizacija obuhvatale su uništenje svakoga ko bi na bilo koji način djelovao suprotno odlukama Albanskog komiteta.
Komitet je imao isključivo pravo da izražava zahvalnost svakom članu koji bi služio interesima otadžbine, kao i isključivo pravo da analizira i kritikuje svaku odluku koja bi bila u suprotnosti s nacionalnim interesima albanskog naroda.
Sastav i djelovanje organizacije morali su se držati u potpunoj tajnosti, kako za domaću, tako i za stranu javnost.
Predsjednik i Albanski komitet činili su njenu glavnu hijerarhiju.
Anonimnost predsjednika, članova Komiteta i članstva bila je strogo čuvana tajna, a svaki član se zaklinjao pred predsjednikom organizacije da će čuvati povjerljivost.
Tajna organizacije morala se čuvati sve do trenutka kada se, „uz Božju pomoć, postigne jedinstvo i cilj Albanaca“.
Središte Komiteta trebalo je uvijek da bude na teritoriji političke Albanije, dok se njegova tačna lokacija držala u tajnosti.
Prema izvještaju britanskog vicekonzula, unutrašnja struktura organizacije „Shkipnia“ bila je razrađena u dvadeset i pet dodatnih paragrafa, koji, međutim, nisu dospjeli u ruke britanskog diplomate.
Organizacija „Shkipnia“ imala je za cilj oslobođenje i ujedinjenje s Albanijom svih albanskih područja koja su bila okupirana i anektirana od strane Srbije, Crne Gore i Grčke.
Drugim riječima, ova organizacija je težila stvaranju nacionalne političke Albanije, u čiji bi teritorij bili uključeni Bitolj, Skoplje, Janjina i drugi gradovi.
Organizacija je uspjela da formira ogranke u Valoni, Skadru, Mati, Draču, kao i u nekim albanskim oblastima unutar Kraljevine Srbije i Crne Gore.
Navodi se da je „Shkipnia“, u okviru svojih aktivnosti, sarađivala sa Demokratskom partijom na čijem je čelu bio Abdyl Ypi, kao i s predstavnicima bugarskih organizacija, jer su njihovi programi predviđali borbu protiv zajedničkog neprijatelja.
Jedna od glavnih akcija organizacije „Shkipnia“, u okviru ostvarivanja svog političkog programa, bila je antiserpsko–crnogorska pobuna u jesen 1913. godine.
„Besa Shqiptare“, ( Albanska Besa) 1914
Drugo, dolazak princa Wilhelma Wieda u Albaniju, 7. marta 1914. godine, ohrabrio je Albance s Kosova i iz drugih okupiranih i anektiranih krajeva.
Tako je 18. marta iste godine, u Draču (Durrësu) osnovano Društvo „Besa Shqiptare“, o čijem osnivanju izvještava austrougarski konzul u Draču, Heinrich von Löwenthal, u svom izvještaju od 25. aprila 1914. godine.
Ova organizacija imala je osnovni Statut sa 14 načela koji je uređivao njen život i djelovanje, a cilj joj je bio političko obrazovanje albanskog naroda i oslobođenje albanskih teritorija od jarma susjednih balkanskih država.
Sjedište organizacije bilo je u Draču, ali se njena kancelarija mogla premještati u skladu s potrebama organizacionog djelovanja i prirodom akcija koje bi preduzimala.
Organizacija je predviđala osnivanje ogranaka i izvan političkih granica Albanije. Ti ogranci su trebali funkcionisati prema Programu organizacije, dok se njihova unutrašnja struktura mogla mijenjati u skladu s lokalnim prilikama i okolnostima.
Kao najviši administrativni organ, organizacija je imala Upravni savjet (Këshilli Drejtues), čiji broj članova nije bio precizno određen, već se mogao povećavati u zavisnosti od unutrašnjih potreba i političke situacije.
Organizacija je težila da proširi svoje djelovanje na sve albanske etničke teritorije, pa je svaki Albanac, bez obzira na vjersku pripadnost, mogao postati njen član.
Prijem novih članova zavisio je od ispunjenja dva važna uslova.
Prvi je zahtijevao garanciju dvojice članova organizacije za kandidata koji je želio pristupiti, dok je drugi uslov tražio odobrenje Upravnog savjeta kao glavnog organa odlučivanja.
Ispunjavanje ovih uslova imalo je posebnu težinu u radu organizacije, jer je unaprijed otklanjalo sumnje viših organa i pružalo sigurnost da novi član predstavlja patriotski profil posvećen ciljevima i programu organizacije.
Statut organizacije je također propisivao način finansiranja.
Prihodi su se obezbjeđivali putem mjesečne članarine.
Svaki član bio je obavezan da mjesečno plaća 12 groša, čime se formirao fond organizacije.
Sredstva prikupljena na ovaj način smjela su se koristiti isključivo za potrebe i ciljeve organizacije.
Ovim principom samofinansiranja, „Besa Shqiptare“ je otklanjala svaku sumnju da se organizacija materijalno podržava od strane državnih organa Albanije ili nekih od Velikih sila koje su imale interes u rješavanju albanskog pitanja.
Za razliku od organizacije „Shkipnia“, koja je u svom Statutu predviđala primjenu smrtne kazne protiv članova koji bi djelovali protiv njenih interesa, „Besa Shqiptare“ je predviđala isključenje iz članstva ili iz rukovodećih struktura svakog člana koji bi „digao glavu“ protiv rukovodstva, odbio poslušnost Upravnom savjetu, ne bi radio u skladu s Programom, ili bi kršio njegova pravila.
„Besa Shqiptare“ je zahtijevala poštovanje rukovodstva i aktivno zalaganje članstva prema Programu, kako bi se ispunili kriteriji pripadnosti i jedinstva u borbi za nacionalne ciljeve.
“…Borit ću se dok ne umrem za rast i napredak Albanije…”
Vršenje aktivnosti unutar političke Albanije određivalo je i položaj ove organizacije prema albanskoj državnoj vladi.
U tom kontekstu, ona je u svom Statutu naglasila da „zadržava prijateljski stav prema nacionalnoj vladi“.
Istovremeno, očuvanje identitetskih vrijednosti i programskih karakteristika imalo je poseban značaj za njeno izdvajanje od drugih političkih struktura i organizacija koje su djelovale unutar teritorije Albanije.
Zbog toga je u svom osnovnom Statutu izričito naglašeno da „neće imati veze s ličnim partijama“.
Poštivanje državnih institucija i odbijanje saradnje sa bilo kojim političkim organizmima ili društvima u Albaniji predstavljalo je važan princip nezavisnog djelovanja i života organizacije „Besa Shqiptare“.
Svaki član ove organizacije bio je obavezan da se unaprijed obaveže da će cijeli svoj politički angažman i duhovnu, fizičku i psihičku energiju staviti u službu ciljeva organizacije.
Ukoliko bi neki član pokazao znakove sumnje ili nevjerstva prema organizaciji, bio bi proglašen izdajnikom.
Zato je svaki kandidat za članstvo polagao svečanu zakletvu:
„Kunem se u ono što vjerujem i dajem riječ kao pošten čovjek da ću, čuvajući uvijek u srcu uspomenu na mučenike Albanije, raditi za društvo ‘Besa Shqiptare’ i boriti se dok god budem živ za uvećanje i napredak Albanije, i da će ona povratiti sve zemlje koje su joj neprijatelji oteli; da ću sve Albance – bilo kršćane ili muslimane, Toske ili Gege – smatrati i imati kao istinsku braću.“
Iz tog razloga Program organizacije i njen Upravni savjet smatrali su se nepovredivim, a njihovo nepoštovanje ili sabotiranje nije bilo dozvoljeno ni u jednom obliku.
Ova politička organizacija planirala je izdavanje službenog glasila, koje bi se objavljivalo jednom sedmično izvan Albanije.
Iako su rukovodstvo, struktura i članstvo ostali anonimni, prema poznatim izvorima potvrđeno je da su među njenim članovima bili Hasan Prishtina, Isa Boletini, Bajram Curri i drugi.
Jedan od glavnih ciljeva bio je očuvanje albanskog identiteta u krajevima anektiranim od Srbije, Crne Gore i Grčke.
Operacije za očuvanje nacionalnih osobina planirane su da počnu na Kosovu, posebno u dijelu pod srpskom okupacijom, gdje je albansko stanovništvo bilo najugroženije.
Zbog toga je „Besa Shqiptare“ pozivala Albance da odbiju put emigracije, da ostanu na Kosovu i da se suoče s šovinističkom srpsko–crnogorskom vlašću na način koji bi im u budućnosti omogućio oružane pokušaje oslobođenja.
Organizacija je uživala određenu podršku Austro–Ugarske, putem tajnih veza koje je koordinirao ‘Austro–albanski komitet’.
Jedna od njenih oružanih akcija bila je pobuna na Kosovu u martu–aprilu 1914. godine.
„Tajni komitet” Kosova, 1915
Treće, početak Prvog svjetskog rata narušio je političku ravnotežu na Balkanskom poluostrvu.
Albanci s Kosova koji su djelovali u Albaniji smatrali su tu situaciju djelomično povoljnom za organiziranje novog oslobodilačkog ustanka na Kosovu.
Na čelu te ideje nalazio se Hasan Prishtina, koji je, nakon brojnih napora da je popularizira, izabrao februar 1915. godine za njeno praktično sprovođenje.
Uoči početka oružanog ustanka, kao i 1913. i 1914. godine, pojavila se organizacija pod nazivom „Tajni komitet Kosova“, sa sjedištem u Skadru i predsjednikom Kadri Prishtinom.
Godina 1914. smatra se referentnom za genezu ovog komiteta, čiji su članovi bili Bajram Curri, Rexhep Mitrovica, Halim Gostivari, Salih Gjuka, dr. Fahri Gjilani i drugi.
Generalni konzul Austro–Ugarske u Skadru, Karl Halla, u svom tajnom telegramu poslanom Beču 14. februara 1915., piše:
„Za podršku ustanku formiran je Komitet pod rukovodstvom Kadri Prishtine… On (Komitet) me zamolio da osiguram oko 600 zlatnih napoleona za kupovinu municije.“
Međutim, osim manje sume dodijeljene vođama poput Bajrama Currija, Mehmeta i Halima Deralle, austrougarski konzul, prema instrukcijama Ministarstva vanjskih poslova u Beču, tada nije odobrio daljnju pomoć.
Među oružanim akcijama ovog komiteta izdvaja se „Zhuri akcija“ (Aksioni i Zhurit) iz februara 1915. godine.
Komitet, na čelu s Kadri Prishtinom, nastavio je djelovanje još nekoliko mjeseci nakon toga.
„Klubi i Shkupit“, ( Skopski Klub) 1916
Četvrto, austrougarska i bugarska okupacija Kosova u novembru–decembru 1915. godine potaknula je najistaknutije ličnosti ovih krajeva da albanskom pitanju daju novo političko rješenje u skladu s tadašnjim okolnostima.
Na čelu ove inicijative nalazio se Nexhip Draga, vođa „Kluba Skoplja“, koji je bio osnovan još 1908. godine.
Dokumentacija iz tog vremena prikazuje ovaj klub kao organizaciju s izraženim političkim karakterom.
Između ostalog, Klub se isticao brojnim političkim aktivnostima u kojima su učestvovale najuticajnije ličnosti iz kosovskih gradova: Skoplje, Priština, Đakovica, Gnjilane, Mitrovica, Peć, Prizren, itd.
Među njima su se izdvajali: Nexhip Draga, Jashar Erebara, Nexhip Mahmutbegolli, Ahmet Murteza Berisha, Ejup Gagja, Isuf Morina, braća Qamil i Qemal Kulimbari, Mehmet Ali Gjilani, Xhemal Hysen Zade i drugi.
Prema jednom austrougarskom vojnom izvještaju od 19. septembra 1916., predstavnici ovih krajeva održavali su sastanke u prostorijama „Kluba Skoplja“, s ciljem formiranja nezavisne albanske države.
Međutim, krajem 1916. godine, zbog represivnih mjera Kraljevine Bugarske protiv albanske političke propagande, aktivnost kluba je ugašena.
Ideja o nezavisnoj i ujedinjenoj Albaniji na etničkim teritorijama bila je u suprotnosti s interesima Bugarske i Austro–Ugarske, odnosno sa ciljevima Centralnih sila tokom Prvog svjetskog rata.
Zbog toga je prestala i aktivnost svih organizacija s političkim programima.
Analiza
Svaka od ovih organizacija djelovala je u specifičnim okolnostima:
- „Shkipnia“ je bila prva tajna politička organizacija koja je, pod vodstvom Hasana Prishtine, Isa Boletinija i Bajrama Currija, tražila oružano oslobođenje i ujedinjenje svih albanskih krajeva.
- „Besa Shqiptare“, formirana u Draču, imala je jasnu političku strukturu, statut i simboliku. Njen cilj bio je edukacija i mobilizacija naroda, uz strogu disciplinu i zakletvu na vjernost nacionalnom idealu.
- „Tajni komitet Kosova“, sa sjedištem u Skadru i vođstvom Kadri Prishtine, organizovao je oružane akcije protiv srpsko–crnogorskih snaga i uspostavio kontakt s austrougarskom diplomatijom.
- „Klub Skoplja“, pod rukovodstvom Nexhipa Drage, pokušao je da kroz političke i diplomatske aktivnosti definiše budući status albanskih teritorija pod austrougarskom i bugarskom okupacijom.
Zajedničko obilježje svih ovih pokreta bila je tajnost, samofinansiranje, politička zrelost i antikolonijalni karakter.
Njihova ideološka i organizaciona struktura predstavljala je uvod u kasnije formiranje Komiteta za nacionalnu odbranu Kosova (1918), koji je institucionalizirao prethodni revolucionarni kontinuitet.
Zaključak
Iako su ove političke i revolucionarne organizacije bile kratkog vijeka i nosile različita imena, one nisu ugasile upornost albanskih patriota u borbi za nacionalno oslobođenje i ujedinjenje.
Mjesto i vrijeme njihovog formiranja, okolnosti u kojima su djelovale, njihov karakter i program, ličnosti koje su ih vodile – javno ili tajno – te njihova politička, diplomatska i oružana djelatnost, kao i političko nasljeđe koje su ostavile, predstavljaju ključne i analogne elemente koji dokazuju postojanje kontinuiranog političkog i revolucionarnog ciklusa, prethodnog formiranju jedne stabilnije i dugotrajnije političko–revolucionarne organizacije – Komiteta za nacionalnu odbranu Kosova (Mbrojtja Kombëtare e Kosovës).
Discussion about this post