Piše: Nehat Hyseni
Groblja kao dokaz historijskog i etničkog kontinuiteta
Albanska groblja – kršćanska (pravoslavna i katolička) i muslimanska – u Preševskoj dolini, kao i na Kosovu, u Sjevernoj Makedoniji, Crnoj Gori i Albaniji, predstavljaju temeljne dokaze etničkog, urbanog i kulturnog kontinuiteta Albanaca kroz milenijsku historiju, od ilirsko-rimskog perioda do današnjih dana.
Ona nisu samo mjesta ukopa, već i nijemi historijski dokumenti koji čuvaju tragove društvene, vjerske, kulturne i jezičke strukture albanskog stanovništva na ovim prostorima.
Groblja kršćanskih Albanaca: predislamski period
Groblja kršćanskih Albanaca (pravoslavnih i katoličkih) u Preševskoj dolini uglavnom pripadaju predislamskom periodu i vezana su za kršćanske albanske porodice koje su tokom stoljeća bile raseljene, asimilirane ili vjerski konvertirane.
Mnoga od ovih grobalja danas više nemaju vidljive oznake, ponovo su korištena ili su sistematski oštećena od strane srpske državne administracije u različitim historijskim periodima. Ona predstavljaju ključni izvor za proučavanje pravoslavnih i katoličkih Albanaca u Preševskoj dolini, kao i za analizu procesa kolonizacije i demografske zamjene albanskog stanovništva slavenskim elementima – Srbima, Crnogorcima, Makedoncima, Bugarima i dr.
Muslimanska groblja i svjedočanstvo islamizacije
Muslimanska groblja Albanaca u Preševskoj dolini uglavnom su povezana sa starim albanskim gradskim mahalama i datiraju od XV stoljeća do današnjih dana. Relativno se lako prepoznaju po nadgrobnim spomenicima s osmanskim natpisima, ispisanim na starom osmanskom jeziku (turski s arapskim pismom).
Na tim natpisima susreću se tipična islamizirana albanska imena kao što su: Džavit, Abdullah, Mehmed, Ahmed, Hasan, Husein, Ali itd. Nažalost, veliki dio ovih grobalja i nadgrobnih spomenika danas je zarastao u travu i šiblje, teško oštećen ili okružen novim građevinama.
Uništavanja, nedostatak zaštite i kolonistička zamjena
Proučavanje ovih grobalja od izuzetnog je značaja jer ona predstavljaju neposredne dokaze procesa islamizacije domaćih Albanaca i kontinuiteta njihovog urbanog prisustva na teritoriji današnjih općina Preševo, Bujanovac i Medveđa.
Ozbiljan izazov predstavljaju namjerna uništavanja, naročito tokom perioda Kraljevine SHS, Kraljevine stare Jugoslavije, socijalističke Jugoslavije, kao i nakon 1999. godine. Ova uništavanja praćena su izostankom pravne zaštite, neupisivanjem u zvanične arhive i, u nekim slučajevima, zamjenom albanskih grobalja srpskim kolonističkim grobljima.
Urbana groblja i porodična memorija
U urbanim mahalama albanska groblja organizirana su prema mahalama kao tradicionalnim albanskim urbanim jedinicama. Porodična groblja, s natpisima uklesanim u bijele mramorne nadgrobne spomenike, predstavljaju dragocjen historijski izvor i važno sredstvo za očuvanje kolektivnog pamćenja od nestajanja i zaborava.
Vjerske, identitetske i onomastičke transformacije
Procesi vjerskih i identitetskih transformacija kod kršćanskih Albanaca u Preševu, islamizacija, očuvanje jezika i običaja, kao i onomastičke promjene nakon vjerske konverzije, mogu se proučavati i dokumentirati kroz čitanje i dešifriranje natpisa na albanskim nadgrobnim spomenicima, ne samo u ovoj regiji već i u cijelom albanskom prostoru.
XIX stoljeće i raspad albanske urbane strukture
XIX stoljeće, naročito njegova druga polovina, označava početak raspada albanske urbane strukture, posebno tokom masovnih protjerivanja 1877–1878. godine, za vrijeme i nakon Rusko-turskog rata. Ovi događaji bili su praćeni eksproprijacijama i prisilnim iseljavanjima, izazivajući duboke promjene u porodičnoj strukturi Albanaca, naročito nakon Berlinskog kongresa (1878).
Kolonizacija, asimilacija i otpor (1912–1945)
Period kolonizacije, asimilacije i otpora srpskim kolonističkim politikama (1912–1945) donio je izražene promjene u urbanoj i ruralnoj strukturi Preševske doline, ozbiljno ugrožavajući opstanak albanskih porodica. U tom kontekstu, albanska groblja ostaju nezamjenjiv izvor za proučavanje historijskog pamćenja i kolektivnog otpora.
Socijalistička urbanizacija i obnova historijske svijesti
Tokom perioda socijalističke Jugoslavije, Preševska dolina doživjela je urbanizaciju socijalističkog tipa, praćenu institucionalnom marginalizacijom. Ovakvo stanje suprotstavljeno je oblicima kulturnog i političkog otpora, koji su potaknuli postepeni povratak albanske historijske svijesti.
Današnje stanje i demografski izazovi
Danas se Preševska dolina suočava s masovnom emigracijom, naročito mladih s univerzitetskim obrazovanjem, prema Kosovu i zemljama Zapadne Evrope. Ovaj proces uzrokuje demografsko pražnjenje i ugrožava perspektivu budućnosti.
Ipak, ova regija ostaje primjer albanske urbane i ruralne izdržljivosti, gdje su porodica, historijsko pamćenje i veza s prostorom uspjeli preživjeti stalne političke i demografske pritiske.
Nedostatak vjerskih arhiva i dokumentarne praznine
Izražen nedostatak u gotovo svim džamijama Preševske doline jeste nepostojanje arhiva. Gotovo da ne postoje dokumenti iz perioda prije 1947. godine, kada su vjerske institucije bile odgovorne za evidenciju rođenja, smrti i brakova.
Također nedostaje pisana dokumentacija o historiji islamizacije domaćeg stanovništva.
Predosmanske džamije i potreba za temeljitim istraživanjem
Prema nekim izvorima, proces islamizacije započeo je još u predosmanskom periodu, dolaskom tzv. muslimanskih Pečenega i sefardskih Jevreja protjeranih iz Španije. Oni su izgradili Džamiju u Tabanovcu, kao dio građevinskog kompleksa s hanom i pomoćnim objektima za trgovce i karavane.
Prema tvrdnjama poznavalaca ove oblasti, dokumentacija o ovoj džamiji nalazi se u Istanbulu, dok je sam objekat, s izuzetnim historijskim vrijednostima, prepušten zubu vremena. Pored nje, postoje i druge predosmanske džamije, poput one u Bilaču, koje zahtijevaju hitno istraživanje i zaštitu.
Institucionalni napori i neostvarene inicijative nakon 1992. godine
Nakon preuzimanja lokalne vlasti od strane albanskih političkih partija 1992. godine, formirana je Komisija za vjerska pitanja, u kojoj je Yzeir Salihu bio posvećen referent. U tom periodu predložene su konkretne inicijative za arheološka istraživanja, dokumentiranje starih grobalja i transkripciju osmanskih natpisa u saradnji s ekspertima iz Prištine.
Dr. Adnan Ahmeti bio je bliski saradnik i podržavalac ovog projekta, koji je započeo s entuzijazmom i rezultirao restauracijom nekih osmanskih grobalja, uz uključivanje privatnih preduzeća i moje lično učešće.
Međutim, inicijativa nije nastavljena u Preševu, niti je uopće započela u Bujanovcu i Medveđi, uglavnom zbog izuzetno teške ekonomske situacije 1990-ih godina, visoke inflacije i nedostatka općinskih budžeta.
Potreba za sveobuhvatnim naučnim pristupom
Danas postoje povoljniji uslovi za realizaciju sveobuhvatnih arheoloških istraživanja na preševskoj tvrđavi, na drugim lokalitetima Dolina, kao i na starim kršćanskim, predosmanskim i muslimanskim grobljima.
Samo kroz ovakvo sistematsko i naučno istraživanje može se dati jasan i dokaziv odgovor o prisustvu, autohtonosti i kontinuitetu Albanaca u ovoj regiji, od ilirsko-rimskog perioda, kroz srednji vijek, osmanski period (1445–1912), Kraljevinu SHS i Jugoslaviju, pa sve do danas.
Preševo, 19. decembar 2025.
Discussion about this post