Prema salnami Prizrenskog vilajeta iz 1873, u Kuršumlijskoj kazi živeli 5.951 muškarac musliman i 757 hrišćana u Kuršumliji i 90 sela; Prokupačkoj kazi 6.207 muškaraca muslimana i 4.618 hrišćana u Prokuplje 140 sela[1] Hrišćanski stanovnici dve kaze bili su Srbi, dok su muslimansko stanovništvo u ogromnoj većini činili Arbanasi muslimani. U Kuršumlijsk kazi srpsko stanovništvo je pre oslobođenja živelo u dvadesetak potpun pravoslavnih sela i zaselaka u kompaktnom skupu u predelu gornjeg toka rek Toplice, od srpsko-turske granice na severu do južne granice kaze na Kopaoniku[2] naslanjajući se na kopaonička sela u potpunosti nastanjena Srbima u severni delovima Novopazarske i Vučitrnske kaze. U Prokupačkoj kazi arbanašk muslimansko stanovništvo naseljavalo je kompaktno sela u srednjem toku rek Toplice u pravcu zapad-istok, Jankovu klisuru i veći deo južnog podnožj Jastrepca, od srpsko-turske granice do Prokuplja, dok su Srbi kompaktnij naseljavali Dobrič i neposrednu okolinu centra kaze. Za razliku od Kuršumlij, inače slabo naseljenog administrativnog središta bez značajne čaršije, u kome je bilo zanemarljivo malo Srba, Prokuplje je kao značajniji administrativni i ekonomski centar imalo značajniju srpsku zajednicu, te je i to uslovljavalo malobrojnost Srba u Kuršumlijskoj u odnosu na njihov broj u Prokupačkoj kazi.[3]
Toplički okrug, formiran po oslobođenju, nije se poklapao sa pomenute dve kaze već je zahvatio i sela bivše Leskovačke, Novopazarske, Vučitrnske, Prištinske i Gnjilanske kaze. Po oslobođenju, nakon što je formiran Toplički okrug, u njegovim granicama formiran je Toplički protoprezviterat te su u svoj sastav uključili nekadašnje delove pomenutih kaza. Kopaonička sela Topličkog okruga koja su pre 1878. bila deo Vučitrnske i Novopazarske kaze bila su u potpunosti nastanjena pravoslavnim Srbima i pre oslobođenja potpadala su u duhovnom smislu pod Raško- prizrensku eparhiju Vaseljenske patrijaršije, za razliku od sela nekadašnje Leskovačke, Prokupačke i Kuršumlijske kaze, koja su se nalazila pod duhovnom vlašću egzarhijskog niškog mitropolita, to jest bila u sastavu egzarhijske Niške eparhije. Sela Prištinske i Gnjilanske kaze koja su ušla u sastav Topličkog okruga bila su, prema dostupnim izvorima, pre oslobođenja naseljena Arbanasima muslimanima u potpunosti, dok su pustorečka i jablanička sela Leskovačke kaze, koja su pripala Topličkom okrugu, pored arbanaške većine naseljavali u manjem broju u odnosu na Arbanase i pravoslavni Srbi.[4]
[1] Nikolić-Stojančević 1975: 10-13; Kristaç Prifti 2014: 375.
2 Sela Kuršumlijske nahije koja su pred početak ratova 1876–1878. bila isključivo naseljena Srbima
bila su: Ravnište, Bozoljin, Kneževo, Žalica, Gornje i Donje Leviće, Sudimlje, Seoce, Pavaštica,
Magovo, Lukovo, Babica, Parada, Trećak, Igrište i Ljutova. Mešovita, srpsko-arbanaška sela bila
su Paraduse, Višeselo i Donja Mikuljana, s tim što je u prvom selu odnos srpskih i arbanaških kuća
bio isti, u Donjoj Mikuljani polovičan, a u Višeselu sigurno samo jedno srpsko domaćinstvo.
Isključivo naseljeni Srbima bili su i zaseoci: Seoca – Kalimance, Magova – Merćez, Trećaka – Mala
Reka i Šajinbara i Lukova – Gašići i Šipovac. Isključivo Srbima naseljen zaselak Manastirište
(Manastirci, Namastir) pripadao je potpuno arbanaškom selu Grguru. Milićević 1884: 414;
Pavlović 1955–1957: 55–58, 64–71, 76–84; Han 1861: 133–136.
[3] Pored Arbanasa muslimansku populaciju činili su u manjem postotku i Turci, Čerkezi, Romi i
pripadnici drugih etničkih grupa Osmanskog carstva, dok su pravoslavnu grupu činili i
pravoslavni Romi. Nekoliko jevrejskih porodica živelo je u Prokuplju. Spisak sela Kuršumlijske i
Prokupačke kaze i njihovu versko-etničku strukturu dve decenije pre oslobođenja i neposredno po
njemu moguće je rekonstruisati na osnovu sledećih izvora i literature: Milojević 1871: 108–111;
Pavlović 1955–1957: 55–58, 64–71, 76–84; Han 1861: 133–138; Milićević 1884: 412–417; Nikolić-
Stojančević 1975: 10–13, 67, 71–81, 105.
[4] Uporediti spisak sela Leskovačke, Prištinske i Gnjilanske kaze koja su ušla u sastav Topličkog
okruga i spiskove zatečenih arbanaških naselja u Pustoj Reci, Toplici i Jablanici: Milićević 1884:
415–417; Nikolić-Stojančević 1975: 95–105; Spasić 1890: 235–238, 241–243.
Razgovor o ovom članaku