Sa i takon shkollimit dhe rrënimit të xhamive që i ka ba ushtria, më duhet të them se: Shkollim do të keni në gjuhën serbishte, sepse ju nuk keni pasur shkolla në gjuhën tuaj. Për këtë ne nuk jemi fajtor, pse nuk keni pasë shkolla. Por, në bazë të vendimeve të Kongresit Berlinit, ju do të keni të drejtë të keni ulematë (hoxhallarë) dhe në fenë tuaj t’i mbani adetet dhe zakonte metë cilat jetoni. Ne të gjitha dëmet e shkaktuara do t’ua kompensojmë jo për njëherë, por në etapa.

E Merr fjalën sërish Murat Xhakja: Këtu jam si i arratisur me dhunë nga ylqet e mia ku i kam pasë 5000 copë dele, 320 bagëti të trasha, 36 kuaj bartës dhe për shalim. Të gjitha i keni grabitë. Ia shtojmë kësaj pasurie se çdo shtëpi shqiptar ka pasë pronë sa gjysma ime. Atëherë ju me e shitë gjysmën e Serbisë se dëmet nuk mund t’i lani, se ju jeni rrënues të mëdhenj. Ju rrënimet dhe kërcënimet tani i keni ndryshuar, por ato plagë, ata fëmijë e granim, ata pleq e plaka që janë ngri në borë, në pikë të dimnit (nëntor-dhjetor 1877), për ata duhet formohet një Komision i Shtatë Krajlive dhe ta çmoi se sa bukëpërmbysësh jeni.

Ju nuk keni lanë asnjë xhami në këmbë. Vetëm në Nish i keni ba rrafsh me tokë 7 xhami të mëdha. Keni rrënuar 4 xhami në Prekuple, keni rrënua 3 xhami në Kurshumli, Sa shtëpi janë plaçkitur, sa oda të zotnive shqiptar u janë marrë të gjithë atakamet. Kush duhet t’i paguan ato. Ju në një anë po flisni n` merë të ushtrisë që ka pre e gri, e në anën tjetër Qeveria e Karlit tuaj, po na kërcënohet përditë se do të ju sulmojmë edhe në pjesën tjetër të Vilajetit, Kjo do të thotë, me fjalë tjera se s ju doni të na përzëni së bashku me Hallduin e Satmbollit. Duhet ta dini ju dhe të gjashtë krajlitë e Evropës se ne me Turkun nuk kemi asnjë fije gjaku të përbashkët. Me turkun u keni pasë miqësitë ju me femrat e juaja, që ua keni dhuruar për harem dhe për të mbetur miq vasal, ne atë miqësi gjithmonë e kemi pasë nën kontroll dhe nuk i kemi besue turkut kurrë.

Zotni Tefik Efendia që është këtu, tri herë i ka shkruar Padishahut se ne duam shkollim të detyrueshëm për popullin tonë, kuptohet ku do të mësohet edhe gjuha e osmane edhe gjuha shqipe. Por juve ua ka lejuar shkolla e neve Arnautëve, Jo. Pse ka ngja kjo. Ka ngja se kangjalozët tuaj kanë rrejt s’kanë mujt në Stamboll se shqiptarët nuk duan shkolla. Ja ku është Fahri Efendia. Ky ka shkollë ma shumë se TI dhe mundet të flas.

Fransaeviqi do të ta lutet që Fahri Efendia të flas turq, sepse e dinte edhe ai, por Fahriu si ulema i vërtetë që ishte do t’ia kthen: “Në familje flasë shqip. Edhe këtu flasë shqip. Në shkollën ku kam mbajt derës, mësimin e kam mbajt shqip, sepse medresantët nga katundet e thella dhe ata të qytetit nuk e dinin asnjë fjalë turke. Por, po e di pse insistoni ju të flasë turqisht. Jo nuk do ta plotësoi atë kërkesë kurrë.

Zotni, ma keni rrënuar shtëpinë në Kurshiumli që e kam ndërtuar me punën time. Ma keni rrënuar shkollën e cila është ndërtuar më 1410 (në shekullin XV), për nevoja të nefusëve shqiptarë në këtë Sanxhak. Pse i keni ba ju këto mizori, duhet ta kuptoi tanë Avropa. Tani po na thoni se do t’u kompensohet prona, e në anën tjetër sa kuptoi në politikë qysh tani keni fillue të formoni Komision për caktimin e kufinit, që do të thotë se ne Shqiptarët e Toplicës së Sanxhaku Nishin 100% do të ndahemi prej vllazenve tanë, nuk do të kemi mundësi të shkojmë te miqtë tanë në Vilajet, në të cilin ishim bashkë deri dje (dhjetor 1877).

Çka do të thotë kjo, do të thotë se Gjashtë krajitë e Avropës po duan me na nda përgjithmonë. Jo, ne nuk mund të ndahemi vetëm pse doni ju një invasion kah jugu. Atje, ju popull nuk kini, jeni kah e rreni Avropën se keni pasë popullsi në brendi të Kosovës. Zotni, unë jam i shkolluar në Stamboll, dhe në Sham. Flas shumë mirë turqisht, anglisht dhe shqip. Gjuhen e juaj nuk e di, por rrallë kush që nga Tetova e deri në Shkup, nga Vranja e deri në Shkup, nga Prekupla e Llapi e deri në Shkup, nga Tregu i Sanxhakut ku prinë Bihori e deri në Pejë e Prizren, Mitrovicë dhe Prishtinë, nuk mundesh me i gjet as 2% të serbianëve që nuk flasin shqip, sepse ishin shqiptarë dikur dhe ju para ardhjes Padishahut i keni detyruar të flasin serbishten e popave. Këtë fakt e kam mësue në Manastirin e Deçanit nga Prifti që nuk ishte serbian fare, por ishte kontrabanduar prej Bellorusisë dhe me krenari fliste prej kah është. Po mirë, po pse luani me aftin tonë ju Gjashtë krajlitë e Avropës. Ta sini se ju një ditë do të griheni në mes veti, por ne prapë do të jemi këtu si njerëz të bukës dh dijes, gjithmonë në rrugë të Zotit. (Tregon: Shaqir Barishori që kishte qenë talebe i Fahri Efendisë në Arbanash të Kurshumlisë. Më 1878 ishte 18 vjeçar. Shaqir Braishori ka jetuar 108 vjet. Ka vdekur më 1968 në Prishtinë i ardhur nga Sharbai i Gallapit). (Treguan: Naman Xhakja, Fejzulah Xhakja, Fetah Xhakja, Hajdin Xhakja, Emin Vllasa, Mulla Bajram Dumnica, Sinan Vuqa 105 vjeç, që i mbante në mend përcjellësit e Murat Xhakjes, kur nisen në atllar (kuaj) për Kurshumli – kujtime të vjela më 1965, maturant i gjimnazit -hb).

Në të njëjtën kohë, më 7 gusht 1879, do të mbahet tubimi i dytë i parisë shqiptare që i printe Murat Xhakja në Kusrhumli. Aty ishin Fransoviq dhe Stankoviqi. Në Kuvend ishin 24 përfaqësues të fshatrave të Toplicës, të gjithë shqiptarë e që u printe Murat Xhakja. Të pranishëm ishin dy diplomatë nga Vjena dhe një përfaqësues nga Padishahu i quajtur Pasha i Maxharrisë, pro rusë. Edhe serbianët edhe vjenezët me “turkun” e konvertuar do t’i “bindin”shqiptarët që të kthehen, se “Do tu nderohen shtëpitë, se do të u kthehen pronat në tërësi, por nuk do të kanë të drejtë ta përdorin gjuhën shqipe dhe turke në administratë; Nuk do t’u lejohet as rihapja e Medresesë së Madhe në Kurshumli: Se tatimin tash e tutje do t’ia paguajnë Knjazit Serbisë e jo Padishahut Stambollit. Në këto kushte Murat Xhakja, do të përgjigjet: po, filloi nga fundi. Ne jemi mësuar me paguar haraç dhe nuk është me rëndësi kujt i paguajmë. Por me fol ndryshe gjuhen tonë nuk lejojmë. Për administratë dhe shkollim, nëse serbianët kanë gjuhë të vet, edhe ne jemi këtu ma të vjetër dhe gjuha jonë si ma e vjetër duhet të lejohet. Për ndryshe, mbesin në istikame. Këtë fjalë e kishte pritë Vjena, që ishte në krahun e Serbisë e kundër Bullgarisë dhe Rusisë, dhe këtë kundërthënie e shfrytëzuan serbianët në të gjitha fushat pastaj deri më 1912, kur e okupuan edhe Arnautllëkun tjetër, tërë Vilajetin e Kosovës e më gjerë…( AS. F. J. Ristiq, 1979; kujtime: Naman Xhkaj, Fejzullah Xhakja, Hajdin Xhkaj, Smajl Xhakja, Osman Vuqa, Ajet Mirofci. Iliaz Xhakja 1966.).

Këto takime do të përfolën një kohë të gjatë në Vilajetin e Kosovës, por pas viteve 1912/13 do të hyjnë në harresë, sepse u krijuan probleme dhe plagë kombëtare, shumë më të mëdha. Arritëm t’i rikonstruktojmë sipas kujtimeve vetëm pas viti 1965. (hb)

Fjalimi i Murat Xhakjes e kishte këtë përmbajtje: “Zotni të forcës që e mbështetni mbi plagët e popullit tim. Ne po bahet qe një (1) vit që jemi tue jetue nën qillin e hapun. Ne nuk kemi as shpi, as ku të strehohemi. Ne jemi strehue dimnit në stalla të bagëtive te disa bashkatdhetarëve tanë, jo në Fushën e Llapit dhe të Kosovës, por në Malësitë e Gallapit ku populli bagëtitë i ka lanë jashtë stallave e na ka vendosë neve me rob e fëmi. Jemi buzë vdekjes e Evropa nuk po e qanë kokën për fatin tonë të mjerë fare. Ne jemi shqiptarë, jemi të fesë myslimane, por as Padishahu i Stambollit e as Krali i Serbisë nuk kanë fe, nuk kanë besë. Ata na kanë shitë sikur të ishim hajdutë, sepse kështu po don Moskovi, Nemci e Ingilizi. Po ne e dinë se Stambolli ma nuk qanë kokën për neve. Po të ishte pak i prekun për fatin tonë do ta pranonte itifakun e efendi Ymer Prizrenit e do të na e pranonte sikurse Serbisë e Malezisë pavarësinë. Por, po punon me të shtime (Hjeksi) të Rusisë intrigante, të Kishës Stambollit, që natë e ditë thur intriga kundër Komjetit shqiptar, pse e ka pranuar një pjesë jo e vogël islamin.

Autor : Prof. dr. Hakif Bajrami