Nga: Noel Malcolm    Përktheu: Daut Dauti

Më kujtohet shumë mirë dita kur për herë të parë nga unë u kërkua që ta shkruaja një editorial. Kam qenë pjesë e redaksisë së ‘The Spectator’ dhe kjo detyrë, në mënyrë të zbehtë, figuronte në përshkrimin e punës sime dhe kërkesa nuk ishte tërësisht befasi. Por, papritmas më erdhi në mend se unë, në të vërtetë, kurrë nuk kisha lexuar ndonjë editorial në ‘The Spectator’ ose kudo tjetër. Në baza të përgjithshme e dija se çka ishin editorialet. Por, çfarë gjërash ato thoshin dhe si i thoshin gjërat? Çfarë toni kishin adaptuar? Çfarë parimesh të autorit kishin? Absolutisht nuk kisha ndonjë ide.

Gjithashtu më kujtohet, shumë mirë, kur e pranova një e-mail nga kujdestari i Kolegjit që më ftonte në emër të tij dhe të priftit, që të mbaja një meshë. Tashti, do të ishte absurde të pretendoj se kurrë nuk kam lexuar ose dëgjuar ndonjë meshë. Vite të shumta të shërbimit tim si anëtar i korit – gjatë rinisë sime – do të ishin kundër pretendimit. Megjithatë, është gjë e rrallë të dëgjoni meshë që jepet nga dikush i cili nuk është as përfaqësues i religjionit e madje as besimtar religjioz. Dhe, vështirësitë e mija nuk u lehtësuan nga sugjerimi i kujdestarit që unë të flisja për Islamin dhe Krishterimin – një temë për të cilën unë sigurisht që do të ligjëroja si historian apo do të shkruaja, madje, një editorial (nëse eventualisht do t’i kisha mësuar rregullat).

Disa nga meshat më të mira joreligjioze që i kam dëgjuar, kanë qenë të karakterit të autobiografisë dhe reflektime personale. Prandaj, shpresoj se do të më falni nëse, sa për fillim, nisem në këtë drejtim. Si student i fakultetit kisha marrë një shprehi që çdo vit ta mësoja nga një gjuhë ballkanike dhe t’i kaloja pushimet verore duke udhëtuar në rajon – veçanërisht në pjesët ku kishte male me shtigje për ecje dhe fshatra të largëta ku do ta kaloja natën.

Bosnja ka qenë një nga ato vende që i kam vizituar në këtë mënyrë, edhe pse nuk ishte e para. Kur pas disa viteve shkova në këtë vend, në nivelin e vetëdijes nuk jam befasuar kur pashë fshatra myslimane (para se gjithash kam dijtë pak histori). Por, mendoj se për çdo evropian perëndimor, eksperienca e zbritjes poshtë nga malet e larta dhe të hasurit në fshatra të vogla që mbështillen si çerdhe rreth xhamisë me minare sikur lapsi (me siguri ndër format më të bukura të arkitekturës që janë bërë ndonjëherë) do të bartte me vete, në ndërdije, një ndjenjë shqetësuese të frikës. Një ndjenjë e lehtë e ekzotikes – apo ndjenjë për të huajën? Ndoshta kjo do të shoqërohej me pyetjen nxitëse mentale: ’çka kërkojnë këta njerëz në Evropë?’ A nuk është religjioni i tyre ‘aziatik’?

Vite më vonë u njoha me Enes Kariqin, ministër i Bosnjës për Arsim gjatë pjesës së fundit të luftës, i cili është një dijetar i dalluar islamik dhe përkthyesi i parë i tërë Kuranit në gjuhën boshnjake. Ai më tregoi se kurdo që e vizitonin politikanët [evropianë] dhe që ia bënin këtë pyetje, ai e jepte një përgjigje të thjeshtë: ’Po, religjioni im është nga Azia. Prej atje vjen edhe jehudizmi, sikurse edhe krishtenizmi’.

Por, çfarëdo që ka mundur të thuhet apo të mos thuhet në ndërdijen time, përvoja ime e bisedave me myslimanët boshnjakë dhe qëndrimi im në shtëpitë e tyre më kanë krijuar ndjenjën se kjo është në kundërshtim me të qenurit i huaj: kjo është një botë familjare, e ngrohët, ku unë kam hasur në kodet e njëjta të forta të mikpritjes, zemërgjerësisë, nderit, e kështu me radhë, që i kam hasur edhe në mesin e fqinjëve të krishterë në vende të ndryshme të Ballkanit. Të thuhet se ata ishin, në çfarëdo mënyre, më pak evropianë, nuk është vetëm e pavërtetë, por gjithashtu, në mënyrë të qartë, është paragjykim sikur të thuhej njësoj edhe për hebrenjtë a Ballkanit.

Kur në fillim të 1990 Sllobodan Millosheviqi e orkestroi fushatën e tij groteske, të ushqyer me propagandë të paranojës, kundër myslimanëve boshnjakë; kur në vitin 1992 filloi lufta në Bosnjë me sulmet e paramenduara nga forcat serbe kundër fshatarëve të pambrojtur boshnjakë; dhe, kur disa pjesë të mediave evropiane reaguan – duke deklaruar – se duhet të ketë diçka në atë që e thoshin ekstremistët serbë, jam brengosur thellë. Paragjykimet kundër këtyre myslimanëve janë përkrahur nga një mori e shtrembërimeve dhe falsifikimeve të historisë së Bosnjës; kundërshtimi i këtyre falsifikimeve më shtyri që të shkruaja një libër dhe që të futesha në botën e aktivitetit politik në të cilin shumë myslimanë të këtij shteti [Britani] kanë qenë gjithashtu të përfshirë. Dhe, pas kësaj ndodhi edhe Kosova, si dhe më shumë vite të përfshirjes sime, që gjatë gjithë kohës ma morën tërë energjinë time mendore.

Nuk dëshiroj të them asgjë më shumë për ato vite, pos atë që në rastin e Bosnjës nuk mund ta lë pa e përmendur ndjenjën time që thotë se këtu janë aplikuar standarde të dyfishta. Nëse kudo në Evropë do të rrethohej një qytet me shumicë të krishterë dhe do të bombardohej qëllimisht me artileri nga forcat myslimane, unë nuk besoj që bota do të qëndronte duarkryq e të bënte sehir gjatë – më shumë se tri vite – sikur që bëri me rastin e Sarajevës. Përafërsisht, pas një viti të përfundimit të luftës në Bosnjë, në një hotel të një vendi të huaj e lëshova televizorin dhe e pashë një raportim (më duke se kanali quhet Euronews) në lidhje me situatën e pasluftës. Kamera përqendrohej më shumë se që duhet mbi njerëzit në një xhami të një fshati të zakonshëm, që faleshin, kurse zëri që e shoqëronte thoshte: ’Hija e islamit ka rënë mbi Bosnjë’. A mundet dikush ta imagjinojë një raportim, ta themi për Lituaninë pas përfundimit të sundimit sovjetik, me një incizim të njerëzve duke u lutur në një kishë katolike dhe me fjalë që thonë: ’hija e krishterimit ka rënë mbi Lituaninë’? Unë nuk mund ta imagjinoj këtë.

Millosheviqi dhe përcjellësit e tij kanë patur dëshirë të thonë se e kanë mbrojtur civilizimin e krishterë kundër kërcënimit të ekstremizmit islamik. E kundërta ka qenë e vërteta. Mu veprimet e tyre kanë qenë agresive, madje në mënyrë të hapur, pasi që të krishterët ekstremistë janë përkrahur haptas nga patriarku Pavle i Kishës Ortodokse Serbe. Dhe, si pasojë, këta i radikalizuan myslimanët të cilët më parë nuk ishin radikalë. Duke i lexuar lajmet në gazeta për të dënuarit britanikë dhe myslimanë tjerë për terrorizëm gjatë dy dekadave të fundit, unë jam prekur nga fakti se sa shpesh ata thonë se kanë qenë imazhet e vrasjeve të myslimanëve në Bosnjë që i kanë shtyrë në këtë rrugë.

Sot, natyrisht, islami radikal është një nga problemet e mëdha me të cilat ballafaqohet bota. Ekziston një masë serioze e shkrimeve për këtë nga akademikët dhe komentuesit të cilët as që kam mundësi të provoj që shkurtimisht t’i përmbledh këtu. Por, në një meshë mund të jetë e përshtatshme që të them diçka, sado shkurtazi, në lidhje me aspektin religjioz të këtij problemi: Çfarë duhet të krishterët t’i thonë religjionit i cili, siç duket, kërkon nga përcjellësit e vet që këta t’i përgojojë dhe madje edhe të bëjë luftë të shenjtë kundër tyre?

Gjatë shekujve të krishterët kanë adaptuar dy qasje kryesore, duke u përpjekur që të gjejnë bazë të përbashkët me islamin. Një qasje është tërësisht teologjike, që thekson monoteizmin e të dy besimeve duke e vënë para doktrinën e trinitetit (e cila i largon aq shumë teologët myslimanë) në parimet e filozofisë treshe të fuqisë së përsosur, dashurisë dhe dijes e cila nënkuptohet në konceptin e Zotit. Për të krishterët unitarianë, të cilët e kanë braktisur tërësisht trinitetin, islami mundet nganjëherë që të shihet si gati një model i rreptë i besimit monoteist që e çmon Krishtin si njeri të shenjtë. Në vitin 1682, një grup i unitarianëve të Londrës, në fakt i ka dërguar një letër ambasadorit të Marokut me të cilën e lavdëronte islamin dhe propozonte me shpresë që ata mund të bëjnë ndonjë përmirësim të vogël.

Më herët gjatë atij shekulli, një iniciativë e ngjashme ka ardhur nga drejtimi i kundërt: një shkrimtar mysliman e ka falsifikuar, siç kishte deklaruar ai, njërin nga ungjijtë – atë të Barnabasë (një tekst “të shenjtë” në të cilin ai në mënyrë të vazhdueshme kishte bërë me dije se Krishti ka qenë vetëm njeri). Kjo vepër qarkullon me të madhe në botën myslimane. Një kopje të përkthimit në boshnjakisht ma ka lënë në dorë një dervish në Sarajevë para shumë viteve. Por, asnjëra nga këto iniciativa, nga asnjëra anë, nuk kanë krijuar urë mbi hendek.

Qasja tjetër ka theksuar gjenealogjinë e përbashkët. Jehudizmi, Krishtenizmi dhe Islami e ndajnë të njëjtën trashëgimi biblike. Siç na kanë thënë, ato janë religjione abrahamike. Ajo që kjo fjali i referohet në veçanti është tradita e Isakut, të birit të Ibrahimit nga gruaja Sara, që ka qenë paraardhësi i hebrenjve (duke e përfshirë, në fund të fundit, edhe Krishtin); paraardhësin simbolik të myslimanëve Ismailin, të birin e Ibrahimit nga shërbëtorja egjiptiane Hagar [Hagjerja]. Ismaili ka qenë ‘çuni’ i Gjenezës në kapitullin 21, të cilit Zoti ia kishte premtuar një ‘komb të madh’.

Në librin e tij të fundit ‘Not in God’s Name’ (Jo në emër të Zotit) ish-kryerabini Jonathan Sacks shkruan me shumë ndjeshmëri për atë që ai e quan ‘rivaliteti i vëllezërve’ që përbëhet nga ky tregim. Ai e citon traditën rabine sipas të cilës Ismaili thjeshtë nuk është përjashtuar dhe harruar: ai thotë se Ibrahimi më vonë i ka shkuar [Ismailit] për vizitë dhe e ka bekuar shtëpinë e tij. Vizioni i Sacksit për religjionet e dy vëllezërve të një babai (apo tri, sipas traditës së trungut tjetër familjar, krishterimit, që është përfshirë gjithashtu) është ofruar si një zgjidhje për problemin e islamit radikal. Por, mjerisht, është vështirë të kuptohet pse radikalët islamistë nuk e shohin në këtë mënyrë dhe pse ajeti i tretë i Kuranit e shpallë Ibrahimin që nuk i takon religjionit të hebrenjve apo të krishterëve por vetëm islamit.

Pikëpamja ime është se të gjitha këto përpjekje për zgjidhjen e problemit në mënyrë teologjike, janë të dënuara me dështim. Sot islami radikal e ka dinamikën e vet që është i lidhur me kushte sociale dhe politike (dhe në disa raste është i ushqyer me shuma të mëdha të parave). Por, mendoj që në nivel më të thellë është gabim të mendohet për islamin, thjeshtë në kushte teologjike, si çështje e mbajtjes së një besimi në kokë. Rezistenca më e fortë ndaj islamit radikal bëhet në vendet siç janë Bosnja dhe Kosova dhe nga myslimanët e zakonshëm për të cilët islami është më shumë si çështje se si jetohet, i praktikimit dhe riteve, e disa prej tyre – siç janë adhuruesit e varreve të njerëzve të shenjtë – përjashtohen nga doktrina e re e jotolerancës. Në këto mënyra islami i zakonshëm duket shumë më afër se Jehudizmi i zakonshëm; është çështje se si bëhen gjërat në mënyrë primare e jo nga propozimet që dikush i mban në kokë, siç mund t’i ketë tradita e doktrinalizuar e krishterimit perëndimor.

E vetmja zgjidhje e problemit të islamizmit radikal do të vijë nga myslimanët e zakonshëm të cilët nuk dëshirojnë të radikalizohen për arsye se ky proces do t’i eliminonte aspektet të cilat janë vet islami. Për pyetjen se ‘cili është islami i vërtetë?’ ekziston vetëm një përgjigje: është ai që myslimanët e zakonshëm mendojnë se është. Është sikur kur pyetni ‘çfarë zëri nxjerr violina e mirë’?, ku përgjigja është: çfarëdo që beson violinisti i mirë. Ky mund të tingëllojë si një argument që sillet në rreth, por nuk është i zbrazët për shkak se në këto raste ne shikojmë në një takëm të vlerave dhe parimeve të cilat janë të brendshme në këtë praktikë; nuk ekzistojnë masa te ndara që vijnë nga jashtë në këtë praktikë. Konkretisht nuk ekziston autoriteti zyrtar për islamin. Në islam nuk ka papë apo Këshill të Përgjithshëm siq është për katolicizmin. Dhe, në abstrakt, për islamin nuk ka kritere të jashtme apo objektive – veçanërisht jo të parashtrimit të tërë pyetjeve të një pjese të veçantë literare të Kuranit.

Më në fund, çka duhet të bëjnë të krishterët ose, në të vërtetë, myslimanët në përgjithësi, në lidhje me problemin e islamit radikal? Mendoj që, së paku, mund të jap përgjigje negative në këtë pyetje. Është aq me rëndësi që ne nuk duhet të luajmë në duart e radikalizuesve duke folur për islamin kinse, nga natyra e tij, është armik ekzistencial. Dëshpërohem çdo herë kur i lexoj komentuesit e Perëndimit (zakonisht gazetarët konservatorë) kur, gati triumfalisht, i citojnë një apo dy ajete të Kuranit, e ku thonë se islami – islami i ‘vërtetë’ – në thelb është i dhunshëm dhe jotolerant. Islami është ajo që besojnë myslimanët që është dhe ajo që ata e bëjnë si myslimanë. E tërë kjo ka ndryshuar me kohën dhe gjithashtu mund të varet nga pjesët e ndryshme të botës islamike. Kur budallenjtë perëndimorë flasin për këtë religjion se është gjithmonë armiqësor dhe i dhunshëm, mua më kujtohen myslimanët e Bosnjës që i kam njohur duke u nisur nga ata fshatarë që e praktikojnë formën e islamit të tyre tërësisht autentik. Dhe, e di që asnjëherë nuk e kam ndjerë veten më të sigurt se në duart e tyre.

Pa dyshim që ka shumë gjëra tjera që mund t’i bëjmë ne apo udhëheqësit tanë politikë – sado në mënyrë indirekte – që t’i përkrahim ata myslimanë që dëshirojnë të vazhdojnë me zhvillimin e islamit të tyre joradikal. Por, kur unë pranova para redaktorit të ‘The Spectator’ se nuk kisha ide se si shkruhet editoriali, ai ma tha një gjë që më ndihmoi shumë. ‘Mos mendo që duhesh të ofrosh zgjidhje’, më tha ai. ‘Mjafton që ta parashtrosh problemin dhe të skicosh një apo dy parime që duhet t’i ketë në mendje secili që provon ta zgjidhë atë.’ Mendoj se kjo është një këshillë e shkëlqyeshme për shkruesin e ri të editorialit dhe me siguri edhe për predikuesin. /Telegrafi/