Prof.dr. Sabile Keçmezi-Basha
Shpeshherë, në rrjedhën e ditëve akademike apo në netët e vona të mendimeve të pashuara, në tavolina të mbushura me libra dhe kujtime, ngrihet një pyetje që s’gjen qetësi: a ndodhën demonstratat studentore të vitit 1981 në kohën e duhur? Ishin ato fryt i një zgjimi të natyrshëm, apo një britmë që parapriu agun? Ky debat, herë i qetë si rrjedhë lumi dhe herë i ashpër si stuhitë mbi male, është bërë pjesë e pandashme e reflektimeve ndër ne – historianë, profesorë, studentë, madje edhe njerëz të zakonshëm që e ndiejnë barrën dhe krenarinë e asaj kohe në çdo frymëmarrje.
Dilemat nuk janë të rralla, përkundrazi, ato janë ngjizur në vetë trupin e historisë sonë. A ishin të nxituara ato demonstrata? A mund të pritej një kohë tjetër, një konstelacion më i volitshëm politik? Këto pyetje janë bërë jehonë që s’ndalet – zëra që sillen në korridoret e kujtesës sonë kolektive. Por në thelb të çdo debati, ndonëse përpjekjet për të dhënë përgjigje janë të sinqerta e të bazuara, gjithmonë mbeten disa zëra të pashuar, mendje të papajtueshme me përfundimet. Sepse historia, përtej fakteve të thata, jeton edhe në ndjesitë e pashprehura, në plagët që nuk janë mbyllur kurrë plotësisht, në krenaritë që digjen në heshtje. Dhe kur fjalët bien, dhe zërat heshtin, mbetet një pyetje që endet si një pëshpëritje e lehtë përmes erës të së kaluarës: A ishin ato ditë të marsit të vitit 1981 pikërisht çasti që historia kërkonte? Apo një çast që historia s’e priste ende?
Dhe pyetja më e thellë ndër të gjitha, ajo që gërryen si një burim nën tokë, është: A i sollën ato demonstrata një dobi të vërtetë popullit shqiptar? Ishin ato zgjim i ndërgjegjes sonë kombëtare, apo u përkthyen në plagë që e vonuan marshimin tonë drejt lirisë?
E vërteta, ndoshta, s’është një. Ajo mund të jetë mozaik i zërave të ndryshëm, një simfoni ku secili mendim ka tingullin e vet. Dhe ndoshta pikërisht kjo shumësi e kuptimeve, ky tension mes asaj që ishte dhe asaj që mund të ishte, na mban të gjallë lidhjen me atë kohë, dhe na bën të reflektojmë me përulësi mbi çmimin e lirisë – liri që shpesh nuk lind në kohën ideale, por në momentin kur zëri i njeriut ngrihet mbi frikën.
Sepse ndonjëherë, historia nuk pyet nëse është koha e duhur. Ajo ndodh. Dhe kur ndodh, mbetet detyra jonë të kuptojmë jo vetëm si ndodhi – por pse. Kjo pyetje s’është thjesht një vlerësim kronologjik, as një analizë politike. Është një thirrje për të kuptuar ritmin e zemrës së një populli, që ndonëse i heshtur për dekada, nuk e kishte humbur kurrë ndjeshmërinë ndaj lirisë. Studentët nuk dolën në rrugë për të shkruar histori me emrat e tyre – ata dolën sepse në damarët e tyre rrihte një zë më i madh se frika, më i fortë se dhuna: zëri i ndërgjegjes kombëtare.
Po, ato demonstrata ndodhën në kohën e duhur – në kohën kur heshtja nuk kishte më vend, kur padrejtësia ishte bërë aq e rëndë sa që edhe shpirti s’mund ta mbante më. Ishin pikërisht ata të rinj, me çanta në shpinë dhe shpresë në sy, që me brohoritjet e tyre e plasën murin e frikës dhe i dhanë popullit të tyre një pasqyrë të vetes – se nuk ishte i vetëm, se nuk ishte i përkulur.
Ishin të dobishme? Më shumë se kaq – ato ishin të domosdoshme. Sepse çdo popull ka një çast kur duhet të zgjohet, një çast kur zëri i rinisë i paraprin historisë. E çfarë është liria, nëse nuk lind nga flaka e zemrave të pastra që guxojnë të thonë “mjaft”? Në atë guxim të rinisë shqiptare, Kosova filloi të merrte formën e saj të re – jo më si një krahinë në hije, por si një tokë që kërkonte dritën. Demonstratat e studentëve nuk ishin fundi i një epoke, por fillimi i një shtegu që do të kalonte përmes sakrificave, përmes plagëve dhe ëndrrave të thyera, për të mbërritur tek ajo që sot e quajmë Kosovë e lirë. Dhe në çdo përvjetor të atyre ditëve, kur përmendim fjalët e thjeshta “Kosova- Republikë”, kujtojmë se ato nuk qenë vetëm parulla – ishin tik-taku i gjallë i lirisë që ende tingëllon në ajrin e këtij vendi.
Prandaj, jo vetëm që ndodhën në kohën e duhur. Ato ndodhën në çastin kur historia kishte më shumë nevojë për zemër sesa për urdhra, për ëndërr sesa për slogan. Dhe për këtë, brezi i atyre studentëve nuk do të kujtohet vetëm si protestues, por si zgjimi i një kombi që kishte vendosur të mos heshtte më.
Shumë herë, në faqe librash, në intervista të heshtura apo zëra të ngritur me autoritet, kam lexuar dhe dëgjuar mendime të ftohta, të matur me peshoren e llogarisë politike apo akademike. Disa politikanë, analistë e shkencëtarë kanë pohuar se demonstratat e vitit 1981 ishin të parakohshme, të papjekura, të papërgatitura mirë. Një çudi historike, thonë – një zgjim i nxituar përpara agimit.
Por unë mendoj ndryshe. Jo me gjuhën e shifrave, as me ndjeshmërinë e statistikës, por me dridhjen e zemrës që njeh ritmin e një populli që kërkon të dalë nga terri. Në rrjedhat e historisë, ngjarjet nuk ndodhin gjithmonë sipas një orari racional. Ato shpërthejnë si vetëtima në qiell të nxehtë, sepse shpirti i popullit nuk mund të përmbahet më. Dhe kur një popull ngrihet, nuk i pyet analistët – ai ndjek thirrjen e gjakut dhe të dhembjes së trashëguar.
Në atë pranverë të vitit 1981, studentët nuk kërkuan leje për të dalë në rrugë. Ata nuk patën kohë të përgatisin dosje apo të bëjnë strategji akademike. Ata dolën me shpirtin e përvëluar nga padrejtësia, me gjakun që u vlonte në damarë për shkak të mënjanimit, nënçmimit, mohimit. Dhe kjo mjafton për të kuptuar madhështinë e asaj që ndodhi – jo si një lëvizje perfekte, por si një dëshmi e gjallë se shqiptarët nuk kishin vdekur brenda kufijve që iu kishin caktuar.
Sepse në fund të fundit, në historinë e një kombi më e rëndësishme është që ngjarjet të ndodhin sesa të mos ndodhin fare. Më mirë një shpërthim i papritur i së vërtetës, sesa një heshtje e gjatë e një padrejtësie të pranuar. Demonstratat e ’81-shit ishin hapi i parë i një rruge që do të çonte drejt dritës – një dritë që do të vinte me vonesë, por që nuk do të kishte ardhur kurrë po të mos hapej ajo plagë në ndërgjegjen kolektive.
Historia nuk ka kohë ideale. Ajo nuk pret skenarë të përsosur. Ajo ecën me ata që guxojnë ta shkruajnë – edhe me gabime, edhe me vrull, por me ndjenjë të thellë për të drejtën. Prandaj, më shumë sesa një ngjarje e parakohshme, unë i shoh demonstratat e vitit 1981 si çasti kur një komb vendosi të zgjohet pa pyetur nëse ishte koha e duhur – sepse e ndjeu që nuk mund të priste më.
Dhe kjo është lavdia e tyre më e madhe.
Situata politike e zhvilluar deri në atë kohë nuk i fliste në gjuhë të drejtë popullit shqiptar. Asgjë nuk ishte në favor të tij – as pushteti, as ligji, as rrjedhat e asaj kohe që visheshin me petkun e vëllazërim-bashkimit, por që në thelb mbanin prangat e një nënshtrimi të heshtur. Shqiptarët në Kosovë ishin të përjashtuar nga vendimmarrja, të përmbysur në vetë identitetin e tyre, dhe përkundër gjuhës së thirrjeve për barazi, realiteti ua shfaqte çdo ditë fytyrën e një okupimi klasik, të zbatuar me rafinimin politik të kohës.
Heshtja e tyre, atëherë, nuk ishte një zgjedhje – ishte një dhembje që nuk kishte gjetur ende fjalën. Ishte një klithmë e pashpallur që ngjitej në fyt dhe që priste çastin për t’u shndërruar në zë. Por për të tjerët, për sytë e jashtëm dhe për zyrat e fuqishme të sistemit, kjo heshtje interpretohej si pranim, si pajtim me fatin, si nënshtrim i qetë ndaj një robërie që nuk quhej me emrin e saj të vërtetë.
Dhe kjo ishte tragjedia e vërtetë – që një popull i tërë, me historinë më të lashtë në këto troje, po përfytyrohej si i pajtuar me dhunën, vetëm sepse nuk kishte ende ku të shprehej. Sepse kur fjala të ndalohet, kur libri yt censurohet, kur emri yt fshihet nga historia – edhe fryma fillon të duket si heshtje. Por ajo nuk është e tillë. Është frymë që mblidhet për stuhi, është durim që mpaket për të shpërthyer në zemër të epokës.
Okupimi serbo-jugosllav nuk ishte i padukshëm. Ai ishte aty, në çdo nen kushtetute që ia mohonte Kosovës statusin e barabartë; në çdo tabelë ku mungonte shqipja; në çdo institucion ku shqiptarët trajtoheshin si të huaj në shtëpinë e tyre. Ishte një pushtim klasik, i maskuar me fraza boshe, por i ushtruar me kujdes të mprehtë – një nënshtrim politik, kulturor, ekonomik dhe psikologjik.
Por në atë heshtje të stërzgjatur, po rritej një etje për të thënë “jo”, një etje për të thyer zinxhirin, një etje për të rikthyer emrin, gjuhën, flamurin e dinjitetin. Dhe prandaj, edhe pse nuk ndodhte me krisma armësh, ajo që përjetohej nga shqiptarët ishte një pushtim i plotë – një okupim i heshtur, që i kërkonte popullit jo vetëm të heshtte, por edhe të harrohej.
Por historia e kombeve nuk fal as harresën, as heshtjen e detyruar. Dhe populli shqiptar e kuptoi se për të jetuar, duhej së pari të dëshmonte se ekzistonte – jo si numër, por si ndjenjë, si vullnet, si komb. Dhe kështu, heshtja u shndërrua në zë, zëri në thirrje, dhe thirrja në histori. Sepse më mirë një zë që sfidon pushtetin, sesa një heshtje që i jep të drejtë okupatorit.
Po të mos kishin reaguar shqiptarët…
Po të kishin zgjedhur të heshtnin, të përkulnin kokën dhe të pajtoheshin me padrejtësinë si me një dënim të përjetshëm – atëherë, jam e bindur, ne sot nuk do të ishim aty ku jemi. Nuk do ta ndjenim këtë frymë lirie që na mbush kraharorin. Nuk do ta përjetonim këtë dritë që sot na përqafon, e që dikur na dukej si një horizont i largët, thuajse i paarritshëm.
Ishte reagimi – qoftë edhe në formën më të thjeshtë, një fjalë e thënë me zë të ulët, një pankartë e shkruar me dorën që dridhej, një protestë, një këngë, një poezi, një demonstratë – që ia dha këtij populli rrugën drejt dritës. Nëse sot ecim të lirë, është sepse dikur guxuan ata që nuk patën asgjë përveç zërit dhe zemrës.
Liria nuk erdhi si dhuratë. As si ndonjë shans i rastësishëm i historisë. Ajo u përgatit në heshtjen që u kthye në britmë, në frikën që u shndërrua në kurajë, në plagët që u bënë flamuj, në burgjet që u kthyen në shkolla të shpirtit. Dhe në zemrat e atyre që e donin këtë vend më shumë se jetën e tyre.
Po të mos kishin shprehur pakënaqësinë, po të ishin pajtuar me rolin e të nënshtruarit, historia do të kishte rrjedhur ndryshe – një histori pa dritë, pa emër, pa komb. E ndoshta ende do të jetonim me gjuhën e përkuljes dhe me duart e lidhura pas shpinës. Sepse nuk ka liri pa guxim, nuk ka dritë pa ata që guxojnë ta thyejnë errësirën me një hap të vetëm.
Prandaj, çdo akt rebelimi, çdo refuzim i dhunës, çdo zë që thoshte “ne jemi këtu”, ishte një gur në themelet e kësaj lirie që sot e gëzojmë. Dhe në këtë frymë, liria nuk është vetëm realiteti ynë – është amaneti i tyre, është përkujtimi se ajo duhet mbrojtur, ruajtur dhe nderuar përherë.
Sepse po të mos reagonim atëherë, nuk do të jetonim si të lirë sot. Dhe kjo është një e vërtetë që historia nuk do ta harrojë kurrë.
Historia është si një lumë i madh dhe i thellë — nuk rrjedh kurrë drejtësisht, por përdridhet ndër kthesa, pengohet në gurë, shkumëzon mbi padrejtësi dhe nganjëherë, për të vazhduar rrugën, ka nevojë për zëra që çajnë heshtjen, për këmbë që ecin kundër rrymës, për duar që nuk pranojnë të lidhen.
Ashtu siç u deshën breza të tërë që të shkundnin prangat e padrejtësisë racore, edhe populli afro-amerikan nuk i fitoi të drejtat e tij duke pritur, por duke guxuar. Po të mos kishin ngritur zërin, po të mos kishin marshuar në rrugët e pluhurosura të Alabamës, po të mos kishin ulur kokën nëpër lokalet ku u ndalohej të hynin, po të mos kishin shkruar me gjak dhe fjalë nëpër muret e burgjeve dhe të ndërgjegjes së botës – a do të kishte sot barazi? A do të kishte drejtësi?
Jo, historia nuk i dhuron të drejtat – ajo i fiton kur njerëzit refuzojnë të heshtin përballë padrejtësisë. Ishin gratë dhe burrat me ngjyrë që ecën, që u rrahën, që u përçmuan, por nuk u thyen. Ishte zëri i Martin Luther Kingut që nuk mbeti vetëm një ëndërr në faqe letre, por u bë frymë që u ngjit mbi muret e ndarjes. Ishte këmbëngulja e atyre që nuk pranuan më të ishin “të tjerët”, që ua tregoi botës se liria nuk vjen kur është koha e përshtatshme – ajo vjen kur e kërkon me gjithë shpirt.
Po të mos kishin reaguar, historia do të kishte heshtur për ta. Do të kishin mbetur thjesht hije në faqe të librave, jo emra të gdhendur në kujtesën njerëzore. Prandaj, çdo e drejtë që ata gëzojnë sot, është fryt i një guximi që sfidoi epokën.
Dhe kjo është e vërtetë jo vetëm për ta, por për çdo popull që është dashur të çajë përmes padrejtësive për të arritur tek drita. Sepse historia nuk e përkul kohën ndaj të drejtës – janë njerëzit që përkulen vetëm para lirisë së tyre.
Në të gjitha programet e organizatave ilegale shqiptare, aty ku fjala shkruhej me guxim dhe idealizëm, përtej rreshtave të ngjeshur me dhimbje dhe shpresë, qëndronte një kërkesë themelore: Kosova – Republikë. Kjo nuk ishte një dëshirë kalimtare, as një iluzion i një brezi të hutuar. Ishte thelbi i një aspirate që kishte lindur nga shekujt e padrejtësisë, një amanet që udhëtonte nëpër damarët e historisë shqiptare.
Në ato programe, rruga paqësore përmbante gjithë dëshirën njerëzore për të fituar të drejtat me dinjitet dhe pa gjak. Fjala, protesta, përpjekja politike, vetëdijesimi, arsimimi, organizimi – ishin mjetet që parapëlqeheshin, sepse çdo komb që e njeh peshën e gjakut të vet, e di sa e shtrenjtë është liria e përgjakur. Por përballë një pushteti që bënte se nuk dëgjonte, që shtypte, mohonte dhe tallte çdo kërkesë, në heshtjen e natës filloi të shpërthente një tjetër rrugë – ajo e domosdoshmërisë.
E po, edhe lufta ishte pjesë e atyre programeve. Jo si dëshirë për gjakderdhje, por si opsioni i fundit i një populli që nuk dëshironte më të jetonte në robëri. E dinin mirë ata që mbanin shqiptarët të nënshtruar – dinin se liria, kur nuk jepet, do të kërkohet me çdo çmim. Dinë se popujt mund të shtypen për një kohë, mund të heshtin nga frika apo varfëria, por në një çast të papritur, ndonjëherë edhe nga një zë i vetëm, zgjohen dhe shndërrohen në valë të pandalshme.
Ata që mbanin të robëruar e dinin mirë se nëse fjala nuk dëgjohej, do të fliste pushka. Dhe jo për hakmarrje, por për drejtësi. Sepse kur një popull kërkon të jetojë i lirë në tokën e vet, kur kërkon të mësojë në gjuhën e vet, të qeverisë jetën e vet, dhe kjo i mohohet me sistem, me ligj, me propagandë – atëherë edhe heshtja pushon së qeni paqe. Bëhet uragan i pathyeshëm.
Kërkesa për republikë ishte më shumë sesa një qëllim politik. Ishte një formë e të qenit, një përpjekje për ta shenjtëruar identitetin, për ta bërë vendin tonë shtëpi dhe jo koloni. Dhe nëse pushteti nuk pranonte ta dëgjonte atë kërkesë me paqe, atëherë historia kishte mësuar se populli do ta shqiptonte me luftë.
Sepse kush mban të robëruar të tjerët, duhet ta dijë se robëria nuk është gjendje e përhershme – është vetëm një hap larg shpërthimit të lirisë. Dhe ata që e njohin popullin shqiptar, e dinin mirë se ai mund të presë, por nuk harron. Mund të heshtë, por nuk dorëzohet. Mund të rrëzohet, por gjithnjë ngrihet, me flamurin në zemër dhe me emrin “Kosova- Republikë” në buzë.
Shpesh, në reflektime të mëvonshme apo në analizat e ftohta të historianëve dhe politikanëve, shtrohet një pyetje që përpiqet të thurë dyshim mbi madhështinë e një ngjarjeje të gjallë e të pavdekshme: Pse nuk dihej organizatori kryesor i demonstratave? Kush ishte ai që ndezi flakën? Kush e dha shenjën për të dalë në rrugë?
Por si mund të kërkosh një emër të vetëm, një dorë të vetme, një mendje të izoluar, kur vetë populli ishte zemra që rrihte në të njëjtin ritëm, kur gjithë shpirti shqiptar frymonte njësoj në çdo fshat, çdo qytet, çdo auditor, çdo zemër që ndiente padurimin e shekujve?
Si të kishte një organizator të vetëm, kur çdo nënë e dinte se djemtë e saj nuk mund të rriteshin në robëri? Kur çdo mësues në heshtje ndriçonte ndërgjegjen? Kur çdo student mbante në xhep jo vetëm fletoren, por edhe ëndrrën për liri? A ka nevojë një popull i robëruar për një udhëheqës zyrtar për të kërkuar jetën që i mungon?
Demonstratat nuk ishin plan i ftohtë. Ato ishin ngritje e ngrohtë, ishin zgjim i natyrshëm. Një lule nuk ka nevojë për komandë për të çelur në pranverë – ashtu edhe shqiptarët nuk kishin nevojë për leje që të kërkonin lirinë që u takonte. Sepse liria nuk është frymëzim i një individi, por nevojë kolektive e një shpirti të përbashkët.
Kur gjithë një komb ndien të njëjtën dhimbje dhe të njëjtën shpresë, ai nuk ka nevojë për një dirigjent. Ai vetë bëhet orkestër që kumbon në harmoni çlirimi. Prandaj është e pakuptimtë të kërkosh një emër të vetëm. Organizatori kryesor ishte vetë populli, i mbledhur në heshtjen e gjatë që u kthye në britmë. Ishin duart që shkruan parulla, por ishin edhe sytë që i lexuan, zemrat që i kuptuan, këmbët që ecën përkrah, shpirtrat që u ngjitën mbi frikën.
Dhe tani, pas gjithë asaj lëvizjeje të shenjtë, të thuash se nuk dihej organizatori, është ta mohosh madhështinë e asaj që ndodhi. Sepse lëvizjet e mëdha nuk kanë emra të vetëm – kanë zemra të shumta. Dhe ajo lëvizje, ajo demonstratë që tronditi themelet e robërisë, ishte vepra e një populli që vendosi të mos jetë më spektator i fatit të vet.
Nëse sot kërkohet emri i organizatorit, ai duhet kërkuar në kujtesën e gjyshes që i lutet Zotit për lirinë, në sytë e një vajze që shkruante parullën me dorë që i dridhej, në brohoritjen e një djali që mbante flamurin në krahë, në heshtjen e atyre që u burgosën e në varret e atyre që ranë.
Sepse kur një popull e do lirinë, ai vetë është organizatori i saj. Dhe liria, atëherë, është e përbashkët, e shenjtë dhe e pamohueshme.
Përsëri ngrihet pyetja si një zë i vjetër që nuk shuhet, si një jehonë që rrotullohet në lugina kujtese: kush ishte ai i pari që guxoi të shkelë gurin e mallkuar të kufirit? Kush ishte ai njeri, ajo këmbë që pa frikë i tha historisë: “Mjaft më!” dhe hodhi hapin që shekuj me radhë ishte ndaluar me urdhër, me dhunë, me ligj të padrejtë?
Mos ndoshta është e rëndësishme të dimë emrin e atij luftëtari që preku gurin dhe e rrëzoi nga piedestali i ndarjes? Mos vallë historia kërkon heronj me emër e mbiemër që të qetësohet? Jo. Sepse në atë çast nuk ishte veç një këmbë që u ngrit, por miliona zemra që rrahën njëherazi. Ishin frymë njerëzish të ndaluar të takohen, ishte dëshira e një gjuhe të flasë lirshëm në dy brigje, ishte një komb që psherëtiu si të dilte nga nën rrënojat e ndarjes.
Guri nuk u shkëput vetëm si send, si një copë shkëmb. Ai u shkëput si mallkim, si peng i një kohe të mbrapshtë. Ai ra me zhurmën e një epoke që po shembej dhe në atë rënie u dëgjuan britmat e gjyshërve tanë, që për vite me radhë kishin shtrënguar dhëmbët dhe kishin heshtur para telave me gjemba.
Tani, më shumë se emri i një guximtari, vlen kujtimi i asaj dite kur njeriu e mori frymën e tij mbrapsht nga historia. Kur u tha me zë të përbashkët: “Mjaft më!” Dhe kufiri nuk ishte më vetëm një vijë në hartë, por një plagë që më në fund nisi të mbyllet. Aty nuk kishte më gur, as tel, as heshtje. Vetëm njerëz që kalonin lirshëm, siç kalon era nga një kodër në tjetrën, pa pyetur për ndarje.
Për lirinë dhe për vendin ku ke parë dritën e parë të diellit, ku je rritur mes zërave të fëmijërisë dhe aromës së dheut tënd, kurrë nuk është herët për të kërkuar drejtësi. Nuk ka orë që troket më parë sesa duhet, kur bëhet fjalë për nderin e tokës që të ka dhënë emër dhe gjuhë.
Kur nëpërkëmbet ajo që është më e shtrenjtë – dinjiteti yt, gjuha jote, flamuri yt, e drejta për të qenë dhe për të jetuar i lirë – nuk ka vend për pritje, për justifikime, për “nuk është koha.” Sepse koha e kërkimit të së drejtës është gjithmonë tani.
Liria nuk është luks, por frymë pa të cilën shpirti i njeriut zbehet. Dhe vendi yt, toka ku ke qeshur, ku ke qarë, ku ke mësuar të ecësh, të dashurosh, të besosh, nuk është thjesht një hapësirë gjeografike – është pjesë e qenies sate, dhe kur ajo lëndohet, lëndohesh edhe ti.
Dhe kur ndodh padrejtësia – qoftë e madhe, qoftë e veshur me heshtje – zemra e njeriut që ndien për atdheun e vet nuk mund të rrijë e qetë. Ajo rreh më fort, kërkon, ngrihet, bëhet zë, bëhet hap, bëhet kryengritje e brendshme që nuk ndalet derisa të ndreqet e shtrembëruara.
Nuk është as e nxituar, as e parakohshme kërkesa për të drejta. Është domosdoshmëri. Sepse kush nuk e kërkon lirinë kur ajo mungon, ai rrezikon ta humbasë edhe vetveten. Dhe kush pret të vijë koha “e duhur”, shpesh e sheh veten në vargun e gjatë të atyre që kanë pritur kot, ndërsa bota ka kaluar përpara tyre.
Liria nuk pyet për orë. Ajo lind aty ku ka zemra të guximshme, ku ka shpirtra që nuk pajtohen me robërinë. Dhe vendi yt, ai që ta ka formuar gjuhën dhe shpirtin, meriton të mbrohet që në çastin e parë kur preket. Jo nesër. Sot. Tani. Sepse liria nuk është një çmim që të jepet – është një e drejtë që ta lindin rrënjët tua.
Dhe për të, është gjithmonë koha e duhur të ngrihesh.
E mirë, shpesh shtrohet pyetja si një zë që vjen nga skutat e kujtesës sonë kolektive: a bëmë mirë që dolëm maleve? A bëmë mirë që morëm armët dhe formuam Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës? A ishte rruga jonë ajo e drejtë, apo u gabuam vallë?
Por për ta kuptuar përgjigjen, duhet të dëgjosh jo zërat e dyshimit, por jehonat e gjakut që u derdh për këtë tokë, frymën e atyre që flijuan jetën e tyre që ne të jetojmë në dritë. Sepse nëse nuk do të kishin ndodhur ato që ndodhën, nuk do të ishim sot këtu – të lirë, në shtëpinë tonë, me flamurin tonë që valëvitet mbi një tokë që më në fund na njeh.
Po sikur të mos ishte ngritur Shaban Polluzha, me zemrën plot zjarr e me pushkën mbi supe, për të mos iu bindur padrejtësisë dhe për të thirrur në emër të dinjitetit kombëtar?
Po sikur të mos kishin vepruar organizatat ilegale, që punuan me përkushtim në heshtje, që shpërndanë fjalën dhe shpresën, që ndezën vetëdijen atje ku pushteti kishte mbjellë frikë?
Po sikur të mos ishin kalbur në burgje atdhetaret tanë, që lanë prapa fëmijë e shtëpi, por jo idealin për një Kosovë të lirë?
Po sikur të mos ishin ata studentë e punëtorë që në vitin 1968, në 1981, në 1989 e deri në vitet ’90, dolën nëpër rrugët e Prishtinës, Ferizajt, Gjakovës e Mitrovicës me duar të zbrazëta, por me zemra të mbushura me flamurin kuqezi? A do të kishte kush t’ia kujtonte botës se Kosova po vritej në heshtje?
Dhe mbi të gjitha – po të mos kishte qenë Ushtria Çlirimtare e Kosovës, ajo bijë e dhembjes dhe e krenarisë sonë, që lindi në malet e Drenicës, në zemrën e popullit, që ngriti pushkën jo për hakmarrje, por për mbijetesë – ku do të ishim vallë sot?
Me gjasë, do të vegjetonim ende nën hijen e një robërie që nuk njeh as gjuhë, as flamur, as emër. Do të ishim të përkulur, të shtypur, të heshtur – në tokën tonë, por jo zot të saj.
Jo. Nuk gabuam. Sepse liria nuk është gabim, por rruga më e vështirë që zgjedh vetëm ai që e njeh vlerën e saj. Nuk gabuam që dolëm maleve, sepse maleve u ngjitën vetëm ata që e donin këtë vend më shumë se jetën. Nuk gabuam që u ngritëm kundër një shteti që na donte të tretur, sepse rritëm një brez që sot nuk e njeh frikën, por e di se sa kushton liria.
UÇK-ja, demonstratat, burgjet, thirrjet, pamfletet, pushka, fjala – të gjitha ishin gurë në murin e qëndresës sonë, që sot e mban këtë shtëpi të quajtur Kosovë.
Prandaj jo, nuk ka dilemë.
Ne nuk gabuam.
Ne u ngritëm.
Dhe më në fund, jemi të lirë.
Andaj Kosova – kjo tokë e mbjellë me histori, me dhembje e me qëndresë – si një vend i okupuar për dekada të tëra, kishte çdo të drejtë, në çdo kohë dhe në çdo moment, të kërkonte atë që kurrë nuk duhej t’i ishte mohuar: lirinë. Dhe populli shqiptar, i robëruar ndër shekuj, i përkulur nga padrejtësitë, por kurrë i thyer, kishte të drejtën hyjnore të ngrihej, të fliste, të kërkonte të jetonte i lirë në trojet e veta.
Kur një komb i tërë jeton nën shtypje, kur gjuha e tij fyhet, kur emri i tij fshihet nga dokumentet, kur flamuri i tij ndalohet, kur toka e tij i nënshtrohet dhunës dhe heshtjes, atëherë ajo që lind në zemrën e çdo shqiptari nuk është urrejtje – është nevojë. Është zëri i ndërgjegjes që thërret për liri.
Kosova kishte të drejtë të kërkonte më shumë. Sepse kishte dhënë shumë. Kishte derdhur gjak në emër të të tjerëve, kishte heshtur në emër të një bashkimi të rremë, kishte duruar nën emrin e një barazie që ekzistonte vetëm në letër. Dhe në këtë pabarazi të thellë, ku një popull mbahej nën robëri me ligje të padrejta e propagandë të stërholluar, lindte çdo ditë e më shumë e drejta për të kërkuar lirinë.
Nuk ka kohë më të mirë për të kërkuar të drejtën sesa çasti kur ajo të mohohet. Dhe nuk ka vend në botë që e meritonte më shumë se Kosova – që për dekada të tëra rriti bijtë e saj me këngë për atdheun, me fjalë të pathëna e me lot të heshtur, por që kurrë nuk e humbi shpresën.
Prandaj, liria që gëzojmë sot nuk është rastësi. Është përmbledhja e asaj të drejte që u kërkua me këmbëngulje, u shpall me zë të lartë, u shkrua me gjak, me fjalë, me pushkë, me durim dhe me sakrificë. Është rezultati i një rruge të gjatë, ku çdo hap është i lagur nga djersa, nga loti, nga shpresa e brezave që nuk u dorëzuan.
Kosova kishte të drejtë të kërkonte liri, sepse ajo është zemër që rreh për të qenë vetvetja. Dhe populli shqiptar kishte të drejtë të mos jetonte më i përkulur, por i drejtë, i lirë, i barabartë me çdo popull tjetër në botë.
Sot, kur ne jetojmë në këtë dritë që dikur dukej e largët, mos të harrojmë kurrë se kjo liri është e drejtë që u kërkua me shumë guxim. Është rruga e drejtësisë që më në fund e njohu zërin e këtij vendi. Dhe në këtë rrugë, Kosova nuk bëri asgjë më shumë sesa atë që i takonte: të kërkonte jetën që i përkiste.
Diskutim rreth këtij postimi