Bisedoi: Smajl Smaka

1. Kur familja Zogoviq e ka braktisur fshatin Mashnicë në luginën e Limit në Mal të Zi dhe kur vendoset në fshatn Dubravë të Deçanit. Çfarë ishte fati  i familjes Suaj, si ardhacake në Dukagjin  në raport me shumë familje tjera,  siç është rasti me shumë “luftëtarë të merituar malazez“ të ciët pikërisht në ato vise, pas luftërave ballkanike,  edhe më shumë pas bashkangjitjes se  Malit të Zi Sërbisë, sipas një programi special  të pushtetit serb të Vasa  Çubriloviqit  kishin pushtuar pasuritë e shqiptarëve?

– Familja e babait tim, duke shitur pronën e vet dhe shtëpinë në Mal të Zi,  me ato të holla ka blerë pronë në Dukagjin, duke e transferuar familjen në  vitin 1925. Tju plotësojë paksa, pos malazezëve, Radovani përrmend një  numër të madh të familjeve varfnjake fshatare nga Hercegovina, Lika dhe  vise tjera.

2. Si është gjendur në mjedisin e ri familja Juaj, dhe çfarë raportesh kishte ajo me familjet shqiptare?

– Unë mundem vetëm tërthorazi, në  bazë të disa  “fakteve të përjetuara ”,  shumë vite pas vendosjes se saj  të konkludojë se çfarë ishte ai raport.  Kur axha im  Veliçko është kthyer nga Goli Otoku , ku qëndroi për 9 vite, më  se shumti për shkak të babit tim, ne fëmijve shpesh na ka dërguar te fqinjët  shqiptarë, të cilët gjithmonë me gëzim, kurse atë e  e pranonin me respekt  të veçantë.  Duke ardhë si fëmijë në Dubravë, çdo verë, supozoj se duke qenë vajza e  babit tim Radovanit, shqiptarët e vjetër, duke e ditur se i adhuroja  shalqinjtë, ndërkaq nga se ushqesha pak, për shumë arsye, me conin në  shalqi, ku i zgjedhnin më të mirat, duke i hedhur  sharlqinjtë një për një  derisa e zgjedhni  për mua më të mirin.  Edhe sot shpesh më kujtohet sesa  shqiptarë paten ardhë me trenin e natës  prej Pejës   në varrimin e babait tim, edhepse, sipas dëshirës se tij, askund   nuk ishte shkruar se kur e ku  do të ishte varrimi. Ishte muaji janar, një i  ftohtë i tmershëm, kurse ata nuk donin të na pengonin, prandaj mërdhinin  gjysmë dite, duke pritur  gjatë varrimit. Pamje impresive ishte grumbulli i  njerëzve nder të cilët shumë plisa të bardhë. Përndryshe, në emisionin e shkëlqyeshëm  për Radovan Zogoviqin , Natasha Baranin në RT MZ , një nga pasardhësit  e fqinjve tonë shqiptarë, pikërisht foli  për raportet miqësore. E ajo që është shumë më e rëndësishme e që e di prej rrëfimeve familjare  edhepse ballistët dëbuan familjen tonë nga Dukagjini, motrën më të re të   babait, e cila mbeti si ilegale në Pejë, të cilën, e zunë  dhe deshen  ta  pushkatonin, njeri nga ata, duke e njohur, ia shpëtoi jetën.

3. A shtë e vërtetë se në fund të jetës, „ me mendje të shëndoshë“, babai juaj ka lënë amanet që mbetjet e tij mortore të varrosen në varrezën e  përbashkët familjare në Deçan ?

– E vërtetë. Duhet thënë se ai ishte i vetëdijshëm deri në çastet e fundit.  Ndonëse me dhimbje të tmerrshme, edhe natën e fundit ka lexuar dhe ka  nënvizuar një libër historik. Vet ka shkruar krejt çfarë ka dashur  të  shkruaj, respektivisht, ose të bej, për vdekjen e tij . Nëna dhe unë,  edhepse nuk jemi pajtuar me të gjitha, e kemi respektuar pothuajë gjitha  që ai i ka kërkuar.Madje edhe atë që të mos jetë emri i tij  në varrezën  familjare (pamjen e të ciles ai  vet e ka për caktuar, ideuar), pos se nuk  kemi mundur që të  ndalojmë disa që të vijnë në varrim. E di që ky  vendim i tij  dhe ai që të varoset në Deçan , dhe që të mos jetë emri i tij  në mënyra të ndryshme inerpretohet , e  unë mendoj se  sa i përket  vendimit të parë vetëm se ka dëshiruar që nënës dhe mua të na  lehtësoj, sepse  nuk kishim varrezë në Beograd . Se a kam të drejtë  kjo  vazhdimisht me mundon , se a ta shkruaj tash emrin e tij. Ndjej nevojë  që të theksoj  se sa është bukur se varreza e familjes sonë  nuk është  prekur, apo dëmtuar, poaq më ka pikëlluar pamja e varrezes se  pambajtur mirë dhe të varrit të dëmtuar. Mëgjithatë, të  vdekurit nuk janë  fajtorë!

4. Radovan Zogoviq është nder poetët e parë nga hapësirat ballkanike i cili më se thjeshti dhe më saktësi i ka përshkruar pamjet e jetës se rëndë të  shqiptarëve nën pushtetin monarkik.Vepra e tij konsiderohet prezantim  poetik dhe kujtesë për zullumin  dhe eksploatim  të popullit shqiptar në ato kushte ? A pajtoheni me një vlerësim të tillë ?

– Gjithsesi, edhe disa poezi nga ky cikël për mua  janë nder më të bukurave  në gjithë opusin e tij. Edhe tash nuk mund  e të mos qaj  mbi atë të parën.  Por,nuk pajtohem në karakterizimin se “më se thjeshti  i ka përshkruar ”. Vet e ka nënvizuar se për shkak të censures në këngët e para të vitit 1937,  është dashur të përdorë  gjuhën ezopiane. Duke shpjeguar posaçerisht  titullin thotë se “më të rrezikshmit ” janë individët do të duhej të jetë  të  shifruara, por që lexuesit e atëhershëm, i shkathtë për gjuhen ezopiane t i deshifrojnë ”.

5. 5. Sa më kujtohet, edhe në shumë revista përparimtare të kohës të ish Jugosllavisë Radovan Zogoviqi ka botuar disa tregime me tema, motive,  personazhe dhe vendngjarje në jetën e ashpër të shqiptarëve në Dukagjin.   Si edhe poema “Ardhësit“, edhe ato flasin për varfërinë dhe prapangeljen e shqiptarëve të Dukagjinit. A janë ruajtur dikund këto tregime, të cilat do të ishin me interes të madh botimi i tyre në gjuhen shqipe ?

-Fatkeqësisht, nuk është ruajtur “Shtëpia e bardhë “ gjysmëreportazh  “pamje  nga fshati ”, e shkruar në vitin 1931 .Përmbajtja e tregimit , “patosi  dhe  poenta e tij ” ka të bëj me urdhërin  e pushtetit në Dukagjin  që shqiptarët  duhej t i gëlqerosnin nga jashtë  “kullat” e tyre. Shqiptarin e ka tërhequr ky  kontrast cinik në mes të fasadës se bardhë dhe brendësisë së errrët  ku “  çdo gjëje   i zihej fryma nga varfëria , papastërtia , prapangelja e trishtë e  çdo lloji ,sëmundjet e dhe prapambeturise; se trisht; sëmundjeve të rënda dhe  të tatimeve ”.  “Shtëpinë e bardhë”  është dashur ta botonte revista   “Stozher”, por censura e ndaloi , e pastaj Zogoviqi  ose e ka humbur ,ose siç thotë vet e ka asgjësuar.  Pjesërisht ashtu siç kanë jetuar atëherë shqiptarët mund të shihet në tregimin “Mulliri”, që është ruajtur ,e në kohë të fundit është botuar në librin e dytë  Vepra të zgjedhura  (CID, Podgorica 2019).

5. 5. A u ka folur babai Juaj sesi ka lindur cikli i poezive “Ardhësit”, “Këngët e Ali Binakut” – poezi për shtypjen, robërimin dhe terrorin ndaj popullates shqiptare , simbolizuar edhe me vrasjen e lejlekut, zogut mitik, por edhe  për luftën  e shqiptarëve për çlirim nacional e  social  e emancipim ?

-Nuk më ka treguar, por ai vet e ka shënuar në disa vende. Në  botimin e  ndaluar në verejtjet për “lindjen ” e “Ardhësit”, thotë se ky cikël është shkruar  “si një dokument lirik për vuajtjet  e popullit shqiptar** në ishJugosllavi, si  një protestë ezopiane kundër politikës serbomadhe të  pabarazisë , shtypjes,  shpronësimit  dhe e shkatërrrimit të shqiptarëve  në Dukagjin dhe në Kosovë” (35). Në kujtimet e tij ka folur se pushteti beogradas donte “ ta serbizonin  Dukagjinin dhe  Kosoven“ , që shqiptarëve u kanë marrë “pyjet dhe  lëndinat ,pastaj edhe komplekse të tëra të tokës se punës ”, shpesh madje  edhe “pronat e mbjellura, e gjithë kjo që t u pamundësohej ekzistenca (10, 76).

7. Çfarë ishin reagimet e opinionit dhe shtypit të kohës pas paraqitjes se librit “ Ardhësit, Këngët e Ali Binakut “. Për këtë, atëherë është shkruar  shumë pak   dhe si i ka përjetuar dhe duruar kualikimet dhe akuzat si atë të malazezëve nga Peja  “titullin tradhëtar” ? ” Dihet se gjatë viteve 50- ta  Zogoviqi e ka botuar Ardhësit, Këngët e Ali Binakut  në botim privat. Çfarë dini lidhur me këtë dhe çfarë mund të na thoni ?

-Fatkeqësisht, edhepse në dedikimin në kopjen që ma ka dhuruar shkruan :   “Gëzimit tim, brengës  time , – Mikules sime, që të kujton  pikërisht këto ditë  ”, edhe nëse mbaj mend shumëçka jo bash të bukur nga vitet pararake ,  kujtimet i kam shumë të turbullta, madje më bëhen më shumë trazime rreth botimit, sesa rreth ndalimit.  Vetëm, do të dëshiroja ta “shfrytëzoj” këtë intervistë edhe të shpjegoj  diçka  të rëndësishme . Gjithmonë kur të përmenden Ardhësit theksohet se botimi  është i autorit, e askush nuk ka shtruar pyetjen nga  i siguroi mjetet,  i cili  për vite të tëra nuk kishte kurrfarë të ardhurash (kur e perfitoi, pas shumë  viteve pensionin  invalidor , ajo shumë ishte më e vogël, më e ultë  sesa të  ardhurat e mija si asistente stazhiste!). Ç’është e vërteta , Desanka  Maksimoviq    me dha mundësi që të pëfitoj të ardhura duke përkthyer pjesë  nga libri  me poezi të poetëve rusë, e nën emrin e saj Tek nëna ime pas  vdekjes se tij ka spjeguar .  Sesa kishte dëshirë për publikimin e Ardhësit,  Këngët e Ali Binakut ,mendoj se mjaftoi edhe kjo e dhënë .

8.Cilat janë arsyet e vërteta e mospramit, qëllimkeq të kësaj  poeme dhe çfarë problemesh përjetoi Radovani deri në fund të jetës  për  shkak të  poezisë të tij  “proshqiptare“ ,prej të cilëve  disa kanë pohuar se    Zogoviqet në Luginën e Limit ishin ardhur nga Kuçi,prandaj thonë se  ata e identifikohen me  “kushërinjtë“shqiptarë ?

– Mendoj se nuk duhet bazuar në këso pohimesh të marra . Por duhet ta  pranoj se për mua  është frikësues  botëkuptimi se shqiptarët, (malazezët serbët ….) mund t i mbrojnë vetëm shqiptarët (respektivisht malazezët,  serbët)…), sepse nëse këtë e bën dikush i nacionalitetit tjetër, ai me këtë fakt është tradhëtar. Nga ana tjetër, akoma më e  rrezikshme, krej atë  që “tanët“ bëjnë , meqë janë  “tanët “, është e lejuar. Përndryshe, edhepse Radovani nuk më ka ngarkuar me këtë ,e mua as nuk

më intereesonte  dëgjoja kalimthi   në bisedat me ndonjë kushëri , madje  edhe e dëshmar shencërisht se Zogoviqët janë  nga Kuçi  për dallim nga të  tjeret (shumica) e zogoviqëve të cilët konsiderohen vasojeviqas.

9. 9. Si e trajtua Zogoviqin shkrimtarët serbë të ushqyer me nacionalizëm dhe malaziasit e Terazisë ? Pse kontestohet dhe mohimet e veprës letrare  të   Zogoviqit vijnë nga Serbia ,e pjesërisht nga Mali i Zi? Vallë,për shkak të   dallimeve ideologjike,për   shkak të internacionalizmit të tij tij, solidaritetit të  thënies publike të se  vërtetës, të theksimit publik të “malazezizmit ” të tij. Çfarë ishte  hakmarrja e çarshisë letrare beogradase  ?

-Në një ved të përgjigjem në disa pjesë  të disa pyetjeve Tuaja . Reagime  ndaj librit Ardhësit  nuk ka mundur që të këtë ,sepse policia,pa asnjë  procedurp gjyqësore ,pa ndalesë i kishte konfiskuar të gjitha kopjet e  librit. Meqë  Radovani në atë kohë, edhe më vonë , nuk ka mundur asgjë të  botonte, dhe  të mirrte pjesë  publikisht, nuk mundte për vet temën.  Por ajo që mund ta them me të drejtë  është se në Serbi  në njëzet vitet e  fundit Radovani si poet nuk ekziston,e si personalitet shërben për  përdhosjen  të çdollojshëm. Se a janë arsyet ideologjiko-politike, apo nacionaliste, sa i përket babait tim,rezulton në të njejtën gjë. Duhet theksuar se në kohë të fundit në Mal të Zi, gjendja është krejtësisht  ndryshe: botohen botime të reja, shkruhet dhe Eitet si për  “ poetin më të  madh malazias të shekullit  XX”. Është pak të thuhet  se jam e lumtur për  këtë arsye, por njëkohësisht edhe e pikëlluar se këtë nuk e përjetoi nëna ime.

10.A e fshihte Radovani shpirtin  e tij malazez, veçantinë, specifikën, qenësinë malazeze. Çka ka menduar  Zogoviqi për kombin malazez,për gjuhën dhe  kulturën malazeze ?

-Babai im nuk fshihte atë që e mendonte, atë për çfarë angazhohej. Ishte  kosmopolit, por absolutisht ndjehej  dhe,siç do thonin sot-do të deklarohej si  malazez .  Si një lloj  përgjigjeje në pjesën e dytë të pyetjes suaj nuk duhet  hequr  mendjes se përpos dijes dhe përpjepjekjeve shumë të mëdhe  e në bazë të  rrethanave të kohës, është dashur guxim intelektual dhe jo vetëm trimëri që  ta hartojë Antogjinë   e këngëve epike malazeze të kohëve të ndryshme (Grafiçki zavod, Titograd 1970).

11.Si e ka përjetuar Zogoviqi burgun shtëpiak dhe të gjitha llojet e gjuetisë  ndaj tij pas Rezolucionit të Informbyrosë ? Si e ka përjetuar  Si e ka përjetuar  vetminë ?

-Shumë vështirë e përjetonte  dhe kjo gjë mund të lexohet lehtë ne poezitë e tij. I mësuar, i adaptuar  me miqësitë e paraluftës e të luftës,  afërsinë dhe solidaritetin  mes shokëve, gjithmonë kundër praktikës partiake të bojkotitit të disa individëve “fajtorë ”, për çarsye  edhe vet shpesh   ishte në pamëshirë të tij si një qenie   vërtetë nerëzore. Mendoj se më se vështiri e ka  përjetuar këtë aspekt  të  izolimit vetanak.

12. Korespodenca e Radovan Zogoviqit e  Esad. Mekulin. Cilat ishin raportet mes tyre, dhe cilat tema këmbëheshin, rraheshin në letrat e tyre. Ishin edhe  miqë familjarë, vendas, nga i njejti  nënqiell  i Plavese te aferm . A ju  kujtohen ato vizita  ,biseda të këtyre dy bardëve ?

-Esad Mekuli na ka  vizituar  në kohën kur kjo nuk ishte e thjeshtë . Esadi e ka përkthyer Radovanin, disa e konsiderojnë dhe përkundër përkthimeve të  reja, se përkthimi i tij i Këngëve të Ali Binakut  është përkthimi më i mirë  (unë këtë nuk mund ta vlerësoj, por është e rëndësishme që ekzistojnë tre  përkthime. Nuk kam marrë pjesë në bisedat mes tyre, por e di se të gjithë u  gëzoheshim vizitave të tij, dhe se ai asnjëherë nuk ka ardhë pa   “oferta”. Në botimin e përmendur(libri nr 3) kam botuar, në saje të vajzes se Esadit disa   letra të Esadit dhe të Radovanit .Prej atyre letrave shihet, nga mënyra se si i  drejtohen njeri tjetrit ,madje edhe nga përzgjedhja e fjalëve, shpeshherë në  stilin hokatar   – afërsia reciproke, karakteristike  për   njerëzit të cilët në  njëlloj të komunikimit të pandërprerë  nga gjërat private deri të ato letrare.  Kështu, në një letër Mekuli ,përmend  përgatitjen e përkthimit   të kënëgëve  epike të shqiptarëve dhe i thotë Radovanit  “… do të ishte shumë e  çmuar, i dashur, kur ti si njohës i shkelqyeshëm i letërsisë popullore të më  ndihmoje  që libri të botohet sa më  mirë  –  sepse do të ishte vepra e parë   e këtij lloji  të ne ”. Edhe një detaj i rëndësishëm : Mekuli e njofton   Radovanin se i kishtte dërguar  “ pak honorar  për leturimin e poezisë se  Migjenit ”,  kurse Radovani, i hidhëruar ia kthen të hollat (!), sepse  “dorëshkrimin e ka lexuar për shkak të miqësisë ,e jo për  honorar”.

13. 13. Pas 16 vitesh izolimi, babain Tuaj e viziton Miroslav Kërlezha. Sipas asaj që edhe vet e ka shkruar sesi në Brione është dashur ta bind se Zogoviqin  duhet botuar, ka pasuar rehabilitimi. A ju kujtohet  ajo kohë, ajo  vizitë e Kërlezhës . Si e ndjente Radovani  veten pas kësaj vizite ?

-Për mua është nder ngjarjet më interesante  në jetën time, edhe për shkak  për rëndësinë e asaj ardhjeje për babain tim   edhe për familjen , por edhe i lumturisë se paskajshme që ta njihja shkrimtarin të cilin deri atëherë me pasion e kisha lexuar . Edhe sot më kujtohet çdo imtësi, që nga  këpucët e lustruara, që i pash sëpari ,duke vrapuar shkallëve ,duke mos ditur, por  duke e parandjerë se ai ishte Kërlezha, deri të  biseda në të  cilën prezentova (edhe pastaj, gjithmonë kur vinte në Beograd, shkoja  me  Radovanin që ta  vizitoja në hotelin  Mazhestik) dhe ngrohtësinë e tij . Vizita pasoi këmbimin e  letrave  në të cilat, në njerën prej tyre shkrimtari i madh, për poezinë e Zogoviqit thotë : “… ’Giornale del Bordo’ i një lundrimi vetmitar,nga pak avantureske e nga pak edhe inatçore, inatçore manijakale, i cili zgjat me vite,vargjet tuaja vërtetë janë një  hartë navigacioni i tërë e një vetëdije dhe një  bredhjeje,  i një pëlhure cerebrale të derdhur, të shtrirë  në kuptimin  anatomik,  me një fjalë diçka që është e ithtë dhe vetmitare dhe  më se miri  të thuhet  i athtë ”. (Letërkëmbimi është publikuar  në botimin e përmendur).

14. Jeni profesoreshë e gjuhës italiane, specializim i ngushtë Dante dhe vepra e tij, për të cilen keni botuar shumë punime shkencore. Radovani  poashtu ka qenë i preokupuar me Danten, në librin  Takimi për nesër  e ka  botuar ciklin e poezive Në margjinat e  Komedisë Hyjnore . Jeni dëshmitar i  shumë ngjarjeve  në jetën e babait tuaj .Si e përjetonte ai Danten ?

-Unë kam ligjëruar e  edhe tash, ndonëse  në një mënyrë tjetër , e ligjëroj  Danten dhe sëbashku me studentët e interpretoj, komentoj Komedinë hyjnore. Dhe kjo për mua është pjesa më e bukur e punës sime. Por, do të  ishte shumë pretencioze të thuhet se këtë e kam specializim të ngushtë. Nga kënga hyrëse e ciklit shihet se për Zogoviqin Dante është  koncept,simbol i poetit ,por edhe model i trimërisë, njerëzillekut,  principielitetit, pathyeshmërisë. Me përzgjedhjen,e para se gjithash me  interpretimin vetanak të Dantes, Zogoviqi vërteton kredon e vet, kuptimin e  rolin e vet  poezisë . E do të thoja se se fati i  të dëbuarit jetësor nga qyteti i  tij, në të vërtetë  nga atdheu, do të duhej të ishte i afërt me fatin e të  përjashtuarit të  këtushëm në qytetin  e vet, në Atdheun e vet.

19.Me kë ka komunikuar  me shume Zogoviqi në Beograd, me kë është shoqëruar ?   Kush ishin miqtë e tij , cilët ishin ata të që nuk e baktisen, kur u larguan të  gjithë ?.

-Për shumë vite personi i vetëm që kishte guxim të hyjë në shtëpinë tonë,  madje në filllim edhe duke duruar që policia ta kontrollonte,ishte Desanka  Maksimoviq. E të them këtu, guxim të njëmendet qytetar, ka dëshmuar në  një mënyrë krejtësisht të thjeshtë .Edhepse më e vjetër se Radovani, ajo e  mbijetoi  dhe me vështirësi e përballoi vdekjen e tij.  Më vonë, kur gjendja në një masë ishte ndryshuar, miqësohej kryesish e komunikonte  përmes  letërkëmbimit , me I,Sarajliqin, e kishte mik edhe Stevo Raiçkoviqin,  shetiste me  Radonja Veshoviqin,e donte shumë Llalliqin . Në  periudha të caktuara intenzivisht shoqërohej me Jevrem Bërkoviqin,  M. Baboviqin,  me  V. Kaleziqin.

20. Zogoviqi dhe Gjilasi ishin shumë të afërt. Do të ishte me interes që të dëshmoni për këtë miqësi?

-Në periudhen e paraluftës të luftës dhe në vitet e para të pasluftës ishin  shumë të afërt (përndryshe edhe ishin familjarë nga vija  e nënës . Pasi që  Gjilasi kishte dalur nga burgu, me insistimin këmbëngulës të nënës  sime, sërish ngadalë rivendosen marrëdhënie. Derisa  Radovani lëngonte, Gjilasi rregullisht  e ka vizituar  dhe përpiqej që ta zbaviste me lajme të  ndryshme nga çarshia. Me raste të tjera e kam thënë  se në këtë miqësi të   tyre të përtrirë , më i vëmendshëm, më i duruar ishte Gjilasi, kurse Radovani  nuk mundi të rezervohej  dhe  të mos ja mbante leksionin për “orientimin ” e tij.  Ndoshta më se miri shihet se çfarë ishte raporti  nga letrat të cilat Gjilasi ua  kishte dërguar nënës sime me rastin e lajmit të vdekjes se Radovanit. “… Ti  mirë i di marrëdhniet e mia e të Radovanit, që nga rinia jonë,edhe pse na  kan ndarë, në kohë atë kohë  ideologjitë – ne gjithmonë e kemi respektuar   dhe dashur. Vdekja e Radovanit vetëm e përforcon dhe edhe më shumë e  dëshmon…Ta kesh në mendje gjithmonë  – dhe ta kesh këtë si ngushëllim – se ka vdekur denjësisht dhe në vetëdijesim dhe besnikëri ndaj vetes.Dhe se  profili i tij moral dhe letrar do të mbeten të pashlyer ”.

* balije  – ne znam kako drukčije da nazovem albanske fašiste, iako u rečnicima

nema tog značenja;

**Šiptari – trebalo bi nekako reći da u Radovanovo vreme taj naziv nije imao

pogrdno značenje

Gazeta Nacional