Shqiptarët e Sanxhakut ndërmjet autonomisë fisnore dhe kryengritjeve shqiptare (1885–1912)

Konfliktet fisnore dhe roli shqiptarëve në kufirin osmano–malazez,

Ismet Azizi

Në fund të shek. XIX, Sanxhaku i Novi Pazarit paraqitej si një hapësirë e trazuar, ku autoriteti i Portës së Lartë ishte i kufizuar. Konsujt austro-hungarezë vërejnë se fiset shqiptare të Peshterit dhe Bihorit nuk i bindeshin urdhrave osmanë dhe shpesh përplaseshin mes tyre, duke e shtrirë dhunën edhe në qendrat urbane si Novi Pazari dhe Sjenica.¹ Kjo dëshmon një strukturë fisnore të fortë dhe autonomi lokale të shqiptarëve.

Në këtë periudhë, Mali i Zi përpiqej të përfitonte nga kjo gjendje, duke përdorur diplomaci dhe dhurata për të afruar prijësit shqiptarë të Sanxhakut. Raportet theksojnë se ndikimi malazez ndihej sidomos në Gjakovë e Pejë, por edhe në krahinën e Novi Pazarit, ku prijës shqiptarë mbaheshin nën një lojë të dyfishtë midis Stambollit dhe Cetinës.² Kjo gjendje e detyroi Austro-Hungarinë që më 1897 të hapte një konsullatë në Novi Pazar, me qëllim kufizimin e ndikimit malazez dhe ruajtjen e interesave të saj në rajon.³

Shqiptarët e Sanxhakut në kryengritjet kundër osmanëve (1908–1912)

Pas Revolucionit Xhonturk (1908), situata u tensionua. Shqiptarët e Sanxhakut refuzuan pagesën e taksave dhe kundërshtuan fuqishëm çarmatimin e detyruar. Raportet konsullore dëshmojnë për përleshje të rënda me trupat osmane në Rozhajë dhe Tutin, duke treguar se shqiptarët e këtyre zonave ishin pjesë integrale e lëvizjes së rezistencës shqiptare.⁴

Në verën e vitit 1912, shqiptarët e Sanxhakut iu bashkuan kryengritjes së madhe që përfshiu Kosovën dhe Shqipërinë Veriore. Në rrethinat e Novi Pazarit pati përleshje të hapura, ndërsa shumë fshatra refuzuan bindjen ndaj Portës së Lartë.⁵ Konsujt theksojnë se kjo lëvizje nuk ishte spontane, por e organizuar përmes rrjeteve të prijësve lokalë, të cilët mbanin lidhje të ngushta me Isa Boletinin.⁶ Kështu, Sanxhaku u bë një pjesë e pandashme e hartës së kryengritjes shqiptare në prag të Luftërave Ballkanike.

Nga vitet 1885 deri në 1912, shqiptarët e Sanxhakut:

• ruajtën autonominë fisnore përballë autoriteteve osmane;
• ishin objekt i përpjekjeve të Malit të Zi dhe Austro-Hungarisë për ndikim rajonal;
• u shfaqën si aktorë aktivë në kryengritjet shqiptare, duke e lidhur fatin e tyre me Kosovën dhe Shqipërinë Veriore.

Kjo periudhë e përgatiti terrenin për zhvillimet e mëdha të viteve 1912–1913, kur pushtimi serbo-malazez do të ndryshonte rrënjësisht raportet shoqërore dhe politike në Sanxhak.

Fusnota

1. Raport konsullor austro-hungarez mbi situatën në Sanxhak, fundi i shek. XIX
2. Po aty, raport mbi ndikimin malazez në Gjakovë, Pejë dhe Novi Pazar (rreth 1890)
3. Vendimi për hapjen e konsullatës austro-hungareze në Novi Pazar, 189
4. Raport konsullor për kryengritjen shqiptare në Rozhajë e Tutin, 1908–191
5. Raport austro-hungarez mbi pjesëmarrjen e shqiptarëve të Sanxhakut në kryengritjen e vitit 1912
6. Po aty, vërejtje mbi lidhjet e prijësve të Sanxhakut me Isa Boletinin