Sipas dëshmive të dokumentuara, në këtë periudhë janë masakruan rreth 9200 sanxhaklinj. Popullsia e kësaj treve është persekutuar pa dallim gjuhe, përkatësie kombëtare (shqiptarë apo boshnjakë). Kjo ka ndodhur gjatë Luftës së Dytë Botërore – luftë e cila për çetnikët kishte edhe karakter kryqëzate. Duhet përkujtuar se Pavle Gjurishiqi ishte komandanti çetnik i cili, ndër të tjera, udhëhoqi një nga veprimet më brutale kundër popullit të Sanxhakut dhe Bosnjës lindore në fillim të viti 1943. Konsiderohet se Gjurishiqi ka qenë krimineli më i madh në Luftën e Dytë Botërore në Mal të Zi dhe më gjerë.
“Popullsija e Zonës neutrale, gjithë fajin e prishjes dhe të kërdis q’u ba në Bihor, ia ngarkon autoriteteve shqiptare, si dhe autoriteteve ushtarake italiane të Malitzi, për moskujdesjen e tyne”. Ajo gjykon kështu: “Në mos ishte e mujtun të bashkohemi me Shqipni, përse nuk na lanë me Malin e Zi? Asht për t’u habitun se shpeshherë, zyrat ushtarake italiane, kur flasin a shkruajnë për popullsin e Zonës neutrale, nuk përdorin fjalën “shqiptar”, por gjithmonë thonë “mysliman” simbas zakonit serb e malazias”. Ka ba shumë përshtypje të keqe në popull fakti se kur u hap lajmi i veprës mizore të çetnikëve, një grumbull burrash shqiptar të Pejës e Rozhajt u bënë gati të shkojnë në ndihmë të vëllaznëve të tyne. Ata, gjithmonë të bindun e t’urtë ndaj autoriteteve, i kërkuan leje Komandantit italian që të hyjnë në zonën neutrale, Por, e keqja qendron këtu se çetat shqiptare edhe kur asht fjala për mprojtje jo për mësymje, kërkojnë leje, nuk u epet, binden e tërhiqen. Përfundimi asht se në Zonën neutrale malaziasit janë më të mprojtun se shqiptarët. Në mos u epet shqiptarve mundësija të mprohen vetë, le t’i mprojnë ata qi e kanë për detyrë”.
Zbarkimi i trupave anglo-amerikane në Siçili e në fillim të shtatorit të viti 1943 në jug të Italisë shkaktoi armëpushimin e pastaj kapitullimin Italisë, e cila në fillim të këtij viti kishte ndihmuar formacionet çetnike të kryejnë gjenocid në krahinën e Bihor. Në këtë kohë shteti gjerman, ndër të tjera, siguronte: bashkimin e Kosovës dhe të viseve të tjera shqiptare me shtetin shqiptar të 1913, ruajtjen e statusit ekzistues të Qarkut të Mitrovicës, Vushtrrisë e Pazarit të Ri, njohjen zyrtare dhe shkëputjen e shtetit shqiptar nga Perandoria Italiane, tërheqjen e plotë të ushtrisë gjermane nga Shqipëria pas përfundimit të luftës etj. Përfaqësuesit shqiptarë, të cilët parashikonin dhe parandienin rrezikun nga sulmet çetnike, nga përhapja e sllavo-komunizmit e riskllavërimin a ripushtimin sllav, e pranuan këtë marrëveshje. Për t’i mbrojtur trojet shqiptare, disa ideologë shqiptarë e shtruan nevojën për të formuar Lidhjen e Dytë.
Gjenocidi serbo malazez ndaj popullatës pothuajse të pambrojtur të Bihorit shkaktoi frikë në trevat tjera të Sanxhakut si në jug, ashtu edhe në lindje. Krerët e Sanxhakut, Hasan Zvizdiq, Aqif Blyta, Nexhib Basha, Adem Kuratagaj etj., e panë të arsyeshme që të jenë pjesë e Lidhjes së Dytë shqiptare, të marrin pjesë aktive dhe të kërkojnë nga Lidhja që këto troje të mbrohen me forca ushtarake dhe t’i bashkohen Shqipërisë.
Në mbledhjen e tretë të Kongresit në Prizren vazhdojnë punimet më 18 shtator 1943 dheaty diskutohej për gjendjen e krijuar në Sanxhak. Pas Aqif Blytës si nënkryetar, i cili me diskutimin e tij përsërit kërkesat e delegatëve të Mitrovicës dhe të Llapit, duke ua përkujtuar pjesëmarrësve se Pazari i Ri u takon trojeve shqiptare dhe për mbrojtjen e tyre ishin krijuar edhe 200 varreza të reja shqiptare, si dhe të Hasan Zvizdiqit i cili haptas kërkoi bashkimin me kësaj treve me Shqipërinë, fjalën e merr merr edhe Tahir Zajmi.
Tahir Zajmi shtroi nevojën e formimit të ushtrisë së Lidhjes, dhe tha: “Tue u marr me problemin e pikës së tretë të programit, thekson se Qeveria e Re, që do të dale nga gjinit të popullit duhet të ketë për detyrë me u kujdesue për këtë pikë me kaq rëndësi për avenirin e mbarë kombit tone,…. Nëse anmiqt kanë me pas rasën me na sulmue kësaj here jemi të humbun, të humun kombtarisht e fizikisht, shembull ky që na jipet prej çetave serbo-malazez, të cilat me dëshirën e Italis, masakruan ma se 4700 vetë tue grabitë edhe 200 vajza të cilat u-mueren në djegjen e Bihorit, prandaj duhet të armatosemi, duhet të kemi ushtrinë t’onë të forte; pra organizimi politik e ushtarak duhet të mbështetet në fuqitë t’ona, për këtë qëllim pasunija e qytetarit dhe e katundarit duhet t’i falet këtij organizimi politik dhe ushtarak”.
Me krijimin e trupave ushtarake të Lidhjes së Dytë Shqiptare, përderisa ekzistuan, u evitua rreziku që i kanosej krahinës së Peshterit, Rozhajës dhe viseve të tjera nga përsëritja e gjenocidit, çfarë ishte ai që ndodhi në krahinën e Bihorit.
fragmente nga përmbledhja :
Diskutim rreth këtij postimi