Në kapitullin e parë të veprës së saj monumentale “Srpska pravoslavna crkva i fašizam” (Zagreb, Globus, 1995), studiuesja kroate me origjinë hebreje Ljubica Štefan analizon një ndër momentet më të rëndësishme të historisë moderne të Jugosllavisë — grushtin e shtetit të 27 marsit 1941.
Në këtë ngjarje, që përfundimisht e futi vendin në vorbullën e Luftës së Dytë Botërore, autorja dokumenton me burime arkivore dhe shtyp të kohës rolin aktiv të Kishës Ortodokse Serbe (SPC), e cila jo vetëm që e bekoi përmbysjen e qeverisë, por edhe e përdori këtë akt për të forcuar ndikimin e saj politik në shtet dhe në ushtri.
Sinodi i Shenjtë dhe rrëzimi i qeverisë Cvetković–Maček
Pas nënshkrimit nga qeveria jugosllave të Paktit të Tre Fuqive më 25 mars 1941 në Vjenë, një grup oficerësh serbë të aviacionit, të udhëhequr nga gjenerali Dušan T. Simović dhe Bora Marković, kryen grusht shteti më 27 mars, duke rrëzuar kabinetin e Dragiša Cvetkovićit dhe duke shpallur mbret të ri Petar II Karađorđević, ende i mitur.
Në Beograd shpërthyen demonstrata me parulla të njohura: “Më mirë luftë se pakt!” dhe “Më mirë varr se robëri!”
Sipas Štefan, Kisha Ortodokse Serbe nuk qëndroi neutrale. Përkundrazi, Patriarku Gavrilo Dožić dhe Sinodi i Shenjtë u rreshtuan hapur përkrah Simovićit, duke e paraqitur puçin si “akt shpëtimi kombëtar” dhe “fitore të shpirtit svetosav”.
Në ditën e grushtit, më 27 mars, Sinodi mblodhi Asamblenë e Shenjtë të Peshkopëve, me vendim të posaçëm të datës 23 mars 1941, çka dëshmon për një përgatitje paraprake politike.
Në oborrin e Patriarkanës u zhvilluan mitingje masive me flamuj e ikona të mbretit dhe patriarkut, ndërsa kleri bekojë turmat që thërrisnin për “kryqin e shenjtë dhe lirinë e artë”.
Në fjalimin e tij radiofonik të pasdites së 27 marsit, Patriarku Gavrilo u drejtua “bijve të Savës” me fjalët:
“Sot ne u përkushtuam mbretërisë qiellore – mbretërisë së së vërtetës dhe drejtësisë hyjnore. Nëse duhet të jetojmë, të jetojmë për shenjtërinë dhe lirinë; nëse duhet të vdesim, të vdesim për shenjtërinë dhe lirinë.”
Ky mesazh, sipas autores, shënon shkrirjen e fesë me ideologjinë nacionaliste serbe, ku çdo akt politik përkufizohet si mision shpirtëror.
Kisha si institucion i çdo pushteti
Në vazhdim të analizës, Ljubica Štefan vëren se gjatë viteve 1941–1944, SPC vazhdoi të ishte “kisha e pushtetit”, pavarësisht se kush sundonte në Beograd.
E njëjta Kishë që bekoi puçin e marsit, pak më vonë do të bekonte edhe qeverinë kolaboracioniste të gjeneralit Milan Nedić, më pas formacionet çetnike të Draža Mihailovićit, e në fund madje edhe hyrjen e partizanëve dhe të Ushtrisë së Kuqe në tetor 1944.
Në liturgjitë e saj, SPC i shërbente çdo regjimi që garantonte mbijetesën e saj institucionale. Në Beograd, në kishën katedrale, patriarku dhe mitropolitët mbanin meshë falënderuese për secilën “qeveri të re”, duke përshtatur gjuhën fetare sipas rrethanave politike.
Ky oportunizëm, thekson Štefan, e shndërroi Kishën në “një instrument të përhershëm të shtetit serb”, që kërkonte të ruante ndikimin dhe privilegjet e saj në çdo sistem.
Nga Simovići te Nedići – vazhdimësia e një politike
Pak ditë pas puçit, më 31 mars 1941, vetë Milan Nedić u nxor në pension, për t’u rikthyer më vonë si kryeministër i qeverisë kuislinge nën pushtimin gjerman.
Në këtë periudhë, SPC e portretizonte Nedićin si “njeri të rendit dhe besimit”, ndërsa Patriarku Gavrilo vazhdonte takimet me gjeneralët, ministrat dhe oficerët për të “ruajtur bashkësinë e Kishës dhe të shtetit”.
Në dokumentet e asaj kohe, që Ljubica Štefan i citoi nga shtypi i Beogradit (“Politika”, “Vreme”), shfaqen telegramet e shumta që i dërgoheshin Patriarkut me urime “për ditët e lumtura të Kishës dhe të kombit”.
Kjo gjuhë propagandistike tregon, sipas autores, se SPC e konsideronte grushtin e shtetit si një triumf fetar, dhe vetveten si qendër morale të kombit serb.
Në analizën e Ljubica Štefan, grushti i shtetit i 27 marsit 1941 nuk ishte vetëm akt ushtarak apo politik, por edhe projekt i bekimit kishtar.
Në atë çast kur Mbretëria Jugosllave përpiqej të ruante neutralitetin, Kisha Ortodokse Serbe u përfshi në politikën shtetërore me qëllim të qartë nacionalist, duke ndikuar në rrëzimin e qeverisë dhe më pas duke bashkëpunuar me çdo pushtet që siguronte interesat e saj.
Ky kapitull i parë i veprës së Štefan e shpalos hapur rolet e dyfishta të hierarkisë kishtare: në njërën anë, përfaqësuese e besimit ortodoks; në tjetrën, mbështetëse e ideologjisë së “Serbisë së Madhe”, që do të prodhonte më vonë kolaboracionizmin, krimet e luftës dhe justifikimin e dhunës etnike në emër të fesë.
Përgatiti: Redaksia e DardaniaPress.net
Burimi: Ljubica Štefan, Srpska pravoslavna crkva i fašizam, Zagreb: Globus, 1995, f. 11–32.
Discussion about this post