Ligji i Vasojeviqëve, i njohur në traditën malazeze si Vasojevićki zakon u dvanaest točaka,( Ligji i Vasojeviqëve në 12 pika) është ruajtur përmes gojëdhënave dhe është mbledhur nga etnologu Ilija M. Jelić gjatë viteve të Luftës së Parë Botërore, kur – sipas tij – populli i këtij fisi “u kujtua për ligjet e veta të vjetra në ditët e pushtimit”.[1] Sipas Jelićit, ky ligj u përmblodh rreth viteve 1800–1810 nga vojvoda Simo (Lakić) dhe igumeni Mojsije Zečević, figurë e njohur e manastirit të Gjurgjevi Stupovi, si përpjekje për të “restauruar rendin e vjetër fisnor” në një periudhë të tensionuar ndërmjet Portës së Lartë, Malit të Zi dhe popullsisë vendase.[2]
Në traditën orale, ligji përbëhej nga 12 pika kryesore, të cilat përfshinin: pajtimin e gjakut dhe ruajtjen e unitetit fisnor; përcaktimin e krvarinës ( përgjakjës)dhe të çmimit të “kokës”; ndalimin e ndërtimit të xhamive dhe ndëshkimin e “poturve”(të islamizuarëve); mbrojtjen e kufijve dhe ndalimin e tregtisë me armiqtë; si dhe norma morale që lidhen me fenë, gratë, klerin, tradhtinë e mikun.
Në thelb, ky ligj është një përzierje e normave fisnore shqiptare me ndikime të forta kishtare ortodokse, që pasqyron periudhën e tranzicionit të Vasojeviqëve nga një bashkësi shqiptare malësore në një bashkësi të identifikuar me ortodoksinë dhe me shtetin malazez.
Struktura e ligjit në 12 pika, me formulime të shkurtra dhe autoritet të natyrës zakonore, është e ngjashme me parimet themelore të Kanunit të Lekë Dukagjinit: përmendet “umiri” (pajtimi i gjakut) si institucion detyrues; krvarina (përgjakja) përcaktohet në shuma të caktuara (300–301 grosh), me diferencim sipas fesë; ruhet koncepti i “pleqve” (kmetëve) që gjykojnë sipas traditës; dallohet ndarja ndërmjet “krvna pravda” (e drejta e gjakut) dhe “umir” (pajtimi), ashtu si në kanunin shqiptar ndërmjet “gjakmarrjes” dhe “pajtimit”.
Kjo ngjashmëri nuk është rastësore. Siç vëren studiuesi Radoslav Rotković, edhe ligjet fisnore të Kuçëve, Pipërve, Kelmendëve e Hotëve kanë të njëjtën strukturë juridike, çka dëshmon një substrat të përbashkët dardan-arbëror të kulturës zakonore në gjithë hapësirën nga Peja deri në Plavë e Andrijevicë.[3] Prandaj “Ligji i Vasojeviqëve” mund të konsiderohet si kanun lokal i një fisi shqiptar të asimiluar, i cili ruan formën e vjetër të së drejtës fisnore, por me përmbajtje të përshtatur ndaj realitetit të ortodoksisë dhe të ndikimit serbo-malazez.
Në disa pika ky ligj shfaq qartë qëndrime të ashpra kundër fesë islame dhe popullsisë myslimane vendase, që autori i quan “turci” ose “poturice”. Në pikën e tretë thuhet: “Nove džamije da se ne grade, a stare da se zabatale” – (Të mos ndërtohen xhami të reja, dhe të vjetrat të mbeten të shkreta), ndërsa në pikën e katërt: “Poturčenjake niko da ne ubija, no da se ostavi svakome bratstvu da svoje vrne u prađedovsku vjeru” – (Të mos vriten të turizuarit ( bëhet fjalë për shqiptarë që kanë pranuar islamin), por çdo vëllazëri të kujdeset që t’i kthejë në fenë e të parëve).[4] Në këto dispozita përfshihet një ide që më vonë do të marrë formën e spastrimit fetar të organizuar: klerikët, si Mojsije Zečević, kishin rol të drejtpërdrejtë në rikthimin e dhunshëm të “poturëve” në ortodoksi, ndërsa mosbindja dënohej me përjashtim nga fisi.
Përkthyer në kontekst historik, kjo periudhë përkon me valën e parë të dhunës ndaj shqiptarëve myslimanë të Limsko-Sanxhakut dhe Bihorit, që filloi qysh në fund të shekullit XVIII dhe u përshkallëzua pas vitit 1830. Ligji, pra, shërben si bazë ideologjike për t’i dhënë legjitimitet fetar e moral dhunës ndaj “turqve”, pra shqiptarëve myslimanë, të cilët konsideroheshin si armiq të brendshëm të besimit.
Në tekst, termi turčin nuk nënkupton përfaqësuesit e administratës osmane, por fqinjin shqiptar të islamizuar. Kjo tregon se ndarja fetare ishte një mënyrë për të ndarë dy identitete etnike brenda një hapësire të përbashkët. “Turku” është, në fakt, shqiptari që ruajti fenë islame dhe që për Vasojeviqët ishte pengesë për identifikimin e tyre me sllavizmin. Kështu, ky ligj përbën një dokument të parë të procesit të konvertimit identitar, ku religjioni u përdor si mjet etnogjenezash politike: kush nuk ishte ortodoks, nuk ishte “i yni”, pra nuk ishte “serb”.
Ky është një nga rastet më të hershme në Ballkan ku identiteti kombëtar lind mbi bazë fetare, dhe në këtë drejtim Ligji i Vasojeviqëve mund të konsiderohet pararendës i diskurseve të mëvonshme çetnike, të cilat në shek. XX do ta identifikonin “armikun turk” me popullsinë shqiptare dhe boshnjake.
Në pikën e nëntë të ligjit thuhet: “Ko tursko ukrade, da mu je alal” – kush vjedh nga turku, i qoftë hallall. Ky formulim, i dukshëm si proverb, në fakt ka funksionin e një norme ekonomike dhe morale të luftës, që e shenjtëron grabitjen e pasurisë së “armikut” si akt të ligjshëm. Kjo frymë është shumë e ngjashme me praktikat që do të ndjekin më vonë çetat çetnike dhe formacionet paramilitare malazeze ndaj pronave të shqiptarëve myslimanë gjatë shek. XIX dhe Luftës së Dytë Botërore. Në planin ideologjik, kjo është shfaqja e parë e një morali të përmbysur juridik, ku dhuna ndaj tjetrit jo vetëm lejohet, por shpallet vlerë.
Në tekstin e Jelić përmendet se, pas ardhjes në Limski kraj, Vasojeviqët “asimiluan, nënshtruan ose dëbuan” fiset e vjetra si Lužanët, Bukumirët, Macurët, Spaniët dhe Latinët, të cilët i quanin “Srbljaci”.[5] Ky proces, në fakt, përfaqëson asimilimin e elementit shqiptar autokton që jetonte në luginën e Limit. Me kalimin e kohës, termi “Srbljaci” u bë sinonim për shqiptarët e nënshtruar, ndërsa Vasojeviqët morën rolin e “fisnikëve të krishterë” të rinj, duke ngritur një rend hierarkik të bazuar në gjak, fe dhe pronë.
Në këtë mënyrë, ligji legjitimon jo vetëm ndarjen fetare, por edhe ndarjen shoqërore e klasore që shoqëron procesin e sllavizimit. Ai përbën, në njëfarë mënyre, kontratën e parë të pushtetit midis elementit ortodoks dominues dhe popullsisë së konvertuar apo të përjashtuar.
Në dekadat e fundit, një numër autorësh malazezë, si Miroslav Luketić, Vojislav Nikčević dhe Gojko Pajović, kanë nisur të reflektojnë mbi përkatësinë e vjetër shqiptare të Vasojeviqëve, duke evidentuar ngjashmëri në onomastikë, toponimi dhe kulturë materiale me fiset e Shqipërisë së Veriut. Kjo tregon se kujtesa etnike nuk është zhdukur plotësisht, por vetëm është transformuar përmes shtresëzimeve të religjionit dhe gjuhës. Për rrjedhojë, studimi i këtij ligji nuk është vetëm analizë juridike, por edhe analizë e mekanizmit të ndërtimit të identiteteve të reja politike në Ballkan.
“Ligji i Vasojeviqëve” përfaqëson një pikë kthese në historinë e maleve shqiptare të Lindjes: nga e drejta fisnore e përbashkët drejt ndarjeve ideologjike të bazuara në fe. Në planin e monografisë suaj, ai duhet parë si burim etnografik që shpjegon fillimin e procesit të asimilimit të shqiptarëve të krishterë të Limsko-Bihorit, dhe njëherësh si paradigmë e përjashtimit të shqiptarëve myslimanë, e cila do të përshkojë gjithë historinë e Sanxhakut deri te ngjarjet e Luftës së Dytë Botërore.
Në këtë mënyrë, “Ligji i Vasojeviqëve” nuk është vetëm dokument juridik, por manifest i hershëm i ideologjisë së përjashtimit, që do të ushqejë më vonë mitologjinë kombëtare serbo-malazeze dhe do të formësojë arsyetimin politik të dhunës ndaj shqiptarëve e boshnjakëve të Sanxhakut.
Discussion about this post