Rožaje zaslužuje da se o njemu mnogo više zna, ali na- žalost, o njemu se mnogo malo piše i proučava. Rožaje je jedan od starih, ako ne i najstarijih naselja Sandžaka. Roža- je je starije naselje od Novoga Pazara. Novi Pazar je počeo da se gradi tu gdje je danas od 1455. do 1463. godine. U to vrijeme je Rožaje imalo džamiju koja je podignuta 1450. godine, beratom cara Murata II, što je dokaz da je starije naselje od Novoga Pazara. Hadži Kalfa, turski geograf, koji je u XVII –om vijeku, geografski uređivao ove krajeve, napisao je da u Rožaju žive samo Srbi. Ovdje mora da je neka greška. Kako je moglo da polovinom XV -og vijeka car podiže dža- miju u Rožaju, a da u XVII-om vijeku u Rožaju žive samo Srbi. Nema podataka da je neko etnički očistio Rožaje i naselio samo Srbe.
Rožaje je prvobitno naseljeno albanskim plemenima Hota, a zatim plemenom Keljmendi. Za Hote se ne zna da li su tu bili, ili su naseljeni, a prije će biti da su tu bili prije dolaska Srba u XVII-om vijeku. Postoji vjerovatnoća da su tu ostali još kao ilirsko pleme. Za Keljmende se zna da su se u Sandžak naselili 1700- te godine, kada ih je prognao Skadarski vezir Hudavedin Mehmedbegović, kao buntovno pleme iz Murije kod Skadra, i to 271 porodicu, te ih naselio na Pešter, pa su se otuda naselili na teritoriji Rožaja, a to pleme su današnji Murići. Dok za Hote nema podataka kada su naseljeni i da li su naseljeni. Po nekim podacima, kadaje Rožaje imalo 8. kuća, klementskih katolika, Bukovica je imala 70 kuća Hota. Kada su Ljaići naselili Plunce početkom XVIII-og vijeka, našli su tu Hote- katolike. Za ovo su dokaz mjesta u Pluncima koja i sada nose katoličke nazive.
Ljaići su Plunce kupili kod Hota, koji su još bili katolici, zato nijesu nikada bili čifčije. Sve su ovo dokazi da nijesu tač- ni podaci koje je ostavio Hadži Kalfa krajem XVII-og vijeka.
Na rožajsku teritoriju doseljavaju se crnogorska pleme- na: Kuči, Kalači i Kurpejovići.
Kad su ova plemena došla u Rožaje, prešla su na islam. Kuči su sami sazidali drugu džamiju u Rožaju, koja se i sada zove Kučanska džamija. Rožaje ima istorijsku prošlost, što mnoga naselja u Sandžaku nemaju. Ali se nažalost malo pi- salo, a i sada se malo piše. Rožajsku teritoriju nikada niko nije pokušao da arheološki ispita. A za to ima dosta mjesta koja je trebalo ispitivati. Npr.: groblja, zidine po šumama oko Rožaja. U „Brezovačkom brdu“ i „Crnskim livadama“, ima mjesta da su to bila naselja, jer se tamo nalaze zidine suvoga zida, bez kreča, što znači da su mnogo stara. Ili crkvi- šte na zapadnoj strani od Rožaja i crkvište u selu K.Laz.
Nikada se niko nije zainteresovao da ispita čije su to crkve, iz kojega su vremena, već se nagađa napamet. Ili arnautska groblja kojih ima na nekoliko mjesta na cijeloj rožajskoj teri- toriji. Groblje u selu Grahovo, gdje se i sada kopaju Grahovci, samo ga razdvaja seoski put. Iznad puta se i danas poznaju krstovi, a ispod puta zvijezda i mjesec, što znači da su se više puta kopali njihovi preci hrišćani. Da su ovdje prvobitno ži- vjela albanska plemena, svjedoči ime rijeke Ibar, koje je na- stalo od albanske riječi“ Ibord“, što znači bijel, bistar.
Da su ovdje od vajkada živjela albanska plemena, svjedo- če krvne osvjete i besa za koje drugi narodi ne znaju, što i danas postoji na ovim prostorima.
U kulturu i običaje rožajskoga naroda spada i ovaj slučaj. Kada je jedan crnogorski puk vojske, stradao od rugovske komite 1912. godine, na planini Štedim, ti su ranjenici dove- deni u Rožaje. Rožaje ih je primilo po kućama, ukazalo svaku pomoć. Rožajski hećimi su ih liječili. Rožajske hanume tada su bile pod zarom i feredžom, ali su previjale crnogorske ra- njenike. Kultura i običaji rožajskoga naroda su to nalagali, da se svakome pomogne, ma ko bio ako je u nevolji.
Veliko je čudo, da se nikada niko nije sjetio da se za takve stvari oduži rožajskom narodu. Isto tako je postupano i sa srpskom vojskom, koja je odstupala pred Švabom 1914. go- dine, Srbi su se dugo toga sjećali. Dali su ime ulici u Beogra- du „Rožajska“, dok Crnogorci nijesu ni toliko zapazili dobar gest rožajskog naroda.
Razgovor o ovom članaku