Në këtë udhëtim, Nushiqi kalon nëpër Kosovë, Dukagjin, Shqipërinë e Veriut dhe viset përreth, duke përshkruar me një sy të mprehtë shoqërinë, popullin dhe kulturën shqiptare. Kapitulli VIII, me titull “Shqiptarët”, është më i gjati dhe më i rëndësishmi i gjithë veprës, sepse autori përpiqet të japë një përshkrim të plotë historik, etnografik dhe antropologjik të shqiptarëve — një vështrim që për kohën përfaqëson një moment të rrallë të objektivitetit ballkanik.
Në një periudhë kur propaganda e qarqeve akademike dhe politike serbe mohon ekzistencën e shqiptarëve jashtë kufijve të Shqipërisë londineze dhe i trajton si “ardhacakë të vonshëm”, Nushiqi guxon të deklarojë qartë se shqiptarët janë “banorë autoktonë” që “nën të gjitha sundimet kanë ruajtur tipin dhe karakterin e vet” (Nushiq, f. 63). Kjo e bën këtë kapitull të veçantë në letërsinë sllave të shek. XIX: një vështrim i brendshëm, por i paindoktrinuar, ndaj një populli që për shumë bashkëkohës të tij ishte ende “terra incognita”.
Shqiptarët si popull autokton dhe pasardhës i ilirëve
Në fillim të kapitullit, Nušić thekson: “Nga bregu i majtë i Drinit të Zi deri në perëndim drejt detit Adriatik e Jon prej kohësh banojnë shqiptarët.” Ky përkufizim hapësinor është i rëndësishëm sepse përfshin pothuajse të gjithë territorin e sotëm shqiptar, Kosovën, Dukagjinin dhe pjesë të Sanxhakut – pra, një shtrirje etnike shumë më të gjerë se ajo që pranonin autorët serbë të kohës. Ai përmend autoktoninë e shqiptarëve dhe lidhjen e tyre me ilirët dhe pellazgët, duke u mbështetur në autorët europianë si Johann Georg von Hahn, të cilin e citon për ndarjen midis gegëve dhe toskëve, me kufirin natyror në lumin Shkumbin.
Në mënyrë befasuese për një diplomat serb, Nušić shfaq njohuri të thellë për teoritë e etnogjenezës shqiptare, duke përmendur edhe versionet që i lidhin shqiptarët me Kaukazin apo me fenikasit – por i hedh poshtë si të pabazuara, duke i konsideruar “spekulative”. Në këtë mënyrë, ai i afrohet një qëndrimi proto-akademik, i cili e pranon lashtësinë e elementit shqiptar në Ballkan si fakt të padiskutueshëm.
Etnonimia dhe kuptimi i emrit “Shqiptar”
Në vijim, Nušić analizon me hollësi etimologjinë e emrit “shqiptar”, duke dalluar qartë midis emërtimeve të huaja (Arbanas, Arnaut, Albanenses, Arvanit) dhe autodefinimit të vetë shqiptarëve. Ai vëren se termi “shqiptar” lidhet me fjalën “shqiponjë”, duke e interpretuar si simbol krenarie dhe lirie. Ky shpjegim popullor e ka befasuar autorin, i cili me simpati e përshkruan si shenjë të “karakterit malësor dhe krenar” të këtij populli.
Në mënyrë interesante, Nušić kupton edhe procesin gjuhësor të transformimit të emrit “Arban” në “Arnavut”, përmes ndërmjetësimit grek dhe turk – një analizë që tregon njohjen e mirë të burimeve historike dhe gjuhësore osmane. Ai vëren se termi “Arbania” përmendet edhe në Kartën e Stefan Nemanjës, çka dëshmon për ekzistencën e hershme të shqiptarëve në dokumentet mesjetare serbe. Ky kapitull e paraqet autorin si njohës të strukturës etnike të Ballkanit, që nuk i bie pre miteve nacionaliste, por kërkon një shpjegim racional dhe gjuhësor të realiteteve etnike.
Organizimi fisnor dhe struktura shoqërore e shqiptarëve
Në pjesën qendrore të kapitullit, Nušić zhvillon një analizë të gjatë mbi organizimin fisnor (tribal) të shqiptarëve, të cilin e quan “forma më e lashtë e jetës shoqërore në Ballkan”. Ai rendit 34 fise, por shpjegon se këto në fakt janë “vëllazëri të mëdha”, që dalin nga shtatë fise bazë: Krasniqi, Gashi, Shala, Hoti, Kastrati, Kelmendi dhe Berisha.
Për secilin prej këtyre fiseve, ai jep një përshkrim të hollësishëm të vendbanimeve, numrit të familjeve, besimit fetar dhe karakteristikave morale. Ai përmend legjendat e lidhjes së tyre me fiset malazeze (si Vasojeviqët dhe Piperët), duke treguar për marrëdhënie të lashta gjaku e toke ndërmjet shqiptarëve dhe sllavëve të jugut. Në këtë kuptim, Nušić është një nga të parët që përmend në mënyrë të qartë ndërthurjen gjenetike dhe kulturore të popullsisë në zonat kufitare, çka përbën një dëshmi me vlerë historike.
Autori njeh edhe sistemin e barjakëve, të cilin e quan “institucion politik dhe ushtarak” që u zhvillua gjatë sundimit osman, dhe që përfaqësonte njësinë e organizimit territorial të shqiptarëve. Këto barjakë, sipas tij, ishin “në përputhje me kufijtë e krahinave të vjetra serbe”, çka dëshmon për përpjekjen e tij për të gjetur kontinuitetin historik ndërmjet shtresave etnike dhe administrative.
Krena, pleqtë dhe Ligji i Lekë Dukagjinit
Një pjesë veçanërisht e rëndësishme e kapitullit i kushtohet strukturës së pushtetit brenda fisit shqiptar. Nušić përshkruan me saktësi funksionin e krenës (kryetarit të fisit), të pleqësisë, dhe të institucioneve të vetërregullimit shoqëror. Ai thekson se krena është “gjykatës, komandant dhe ruajtës i ligjit të zakoneve”, ndërsa pleqtë përbëjnë një lloj gjykate tradicionale që mund të dënojë edhe me “djegie të shtëpisë dhe përjashtim nga fisi” – përshkrim që përkon saktësisht me normat e Kanunit të Lekë Dukagjinit.
Në një pasazh të thellë konceptual, Nušić shpjegon se ky ligj, të cilin e quan “Leks-kanon”, është ligj i pashkruar që përcillet brez pas brezi dhe se “nuk krijon zakone, por buron prej zakoneve”, duke e vendosur kështu Kanunin në hierarkinë klasike të burimeve të së drejtës zakonore. Ky është një nga përshkrimet më të hershme të saktë të Kanunit në literaturën serbe dhe evropiane.
Jeta dhe karakteri i shqiptarëve
Në pjesën përmbyllëse të kapitullit, Nushiqi kalon nga analiza institucionale në përshkrimin antropologjik e psikologjik të karakterit shqiptar. Ai e sheh shqiptarin si figurë të dyfishtë: krenar dhe impulsiv, por edhe të ndershëm dhe të lidhur me nderin. Ai shkruan: “Të vrasësh nuk është mëkat, por të mos hakmerresh është turpi më i madh.”
Kjo frazë sintetizon filozofinë e nderit dhe gjakmarrjes, e cila për autorin përfaqëson jo thjesht dhunë, por një sistem moral që garanton ekuilibrin shoqëror në mungesë të shtetit. Përmes shembujve të shumtë nga Drenica, Prizreni dhe Hasit, ai dokumenton rastet e pajtimeve, faljeve dhe “gjyqeve të Islahatit”, duke përshkruar me saktësi procesin e faljes së gjakut dhe pasojat e tij morale.
Përshkrimi i mikpritjes shqiptare është ndër më pozitivët në gjithë veprën: miku quhet “zot i shtëpisë”, pragu i shtëpisë është “i shenjtë”, dhe “madje edhe armiku më i madh nuk mund të preket brenda saj”. Kjo dëshmi e Nušićit është e çmuar për antropologjinë kulturore, sepse e vendos mikpritjen në të njëjtin nivel me sistemin e besës dhe të nderit.
Sa i përket gruas shqiptare, autori thekson se ajo “gëzon respekt të veçantë” dhe se nuk i ndodh asgjë e keqe në male. Ai përmend shembuj kur gratë ndalin gjakmarrjen, shërbejnë si ndërmjetëse ose shpëtojnë armiq, duke përmbysur stereotipin oriental të “gruas së nënshtruar”. Këto vëzhgime tregojnë se Nušić i afrohet vëzhgimit të drejtpërdrejtë etnografik – një risi për udhëpërshkrimet e kohës.
Mes humanizmit dhe paragjykimit
Megjithëse në disa raste autori bie në stereotipe tipike të shek. XIX – kur i quan shqiptarët “përtacë”, “të dhunshëm” apo “të prirur për hakmarrje” – ai vetë e zbut këtë paragjykim me përfundimin: “Ata që kanë shkruar për shqiptarët, nuk i kanë njohur mirë… ky popull ka mbetur për ne një tokë e panjohur.”
Ky është një vetëdijësim i rrallë për një autor ballkanik të kohës, që pranon kufijtë e perceptimit të vet kulturor. Në vend të mohimit, Nušić përpiqet të kuptojë, dhe kjo e vendos atë në një traditë të rrallë të humanizmit kritik ballkanik, përkrah autorëve si Spiridon Gopçeviq dhe më vonë Edith Durham.
Përfundim
Kapitulli “Shqiptarët” në veprën “Nga Kosova në Detin e Kaltër” është një nga përshkrimet më të rëndësishme etnografike të fund shekullit XIX mbi shqiptarët, e shkruar nga një autor jo shqiptar. Në një kohë kur historiografia serbe po ndërtonte mitin e “tokave të shenjta të Rashkës”, Nushiqi shkruante me guxim se shqiptarët janë popull autokton, me një organizim të lashtë fisnor dhe me një sistem të drejtësisë zakonore që “nuk lind nga ligjet, por i lind ligjet”. Ky vëzhgim e bën Nushiqin më shumë se një shkrimtar udhëtimesh: ai është një dëshmitar i një realiteti të pandikuar nga nacionalizmat e kohës, dhe për këtë arsye kapitulli i tij “Shqiptarët” mbetet një burim i pazëvendësueshëm për studimin historik, etnologjik dhe kulturor të popullsisë shqiptare në Kosovë dhe Sanxhak.
Përkthimi Naile Mala, adaptimi Ismet Azizi
Discussion about this post