Varrezat Latine dhe Varrezat Greke në Sanxhak: një krahasim historiko-arkeologjik

 

Kuptimi i emërtimeve popullore

Në gjithë hapësirën e Ballkanit perëndimor, sidomos në Sanxhak, Mal të Zi dhe Bosnje, populli ka ruajtur emërtime të veçanta për nekropolet e braktisura të mesjetës: “latine” dhe “greke”.

• Termi “latine” përdorej për të emërtuar varreza të vjetra të krishtera, sidomos të katolikëve, sepse në gojëdhënën sllave fjala latin nënkuptonte “katolik” dhe shpesh identifikohej me shqiptarët katolikë.¹
• Termi “greke” përdorej për varreza të lidhura me ortodoksët, sepse popullsia lokale ortodokse në gojëdhënat myslimane apo të përziera quhej shpesh “grke”.² Nuk ka të bëjë me grekë etnikë, por me trashëgiminë bizantine e sllavo-ortodokse.

Ky dualizëm gjuhësor është shumë i vlefshëm, sepse pasqyron realitetin e përzier të mesjetës së vonë, kur në këtë hapësirë jetonin arbër katolikë e ortodoksë, të cilët më vonë, pas shek. XV–XVI, u islamizuan masivisht.³

Tipologjia monumentale dhe arkeologjia

• Varrezat Latine: karakterizohen nga pllaka të thjeshta guri të vendosura horizontalisht, disa herë edhe durvarri me formë arkadash ose sanduku. Monumentet janë të varfra në dekor, por me një peshë të madhe arkeologjike, sepse lidhen me shekujt XIII–XVI. Zbulimi i një monedhe dubrovnikase të vitit 1629 në Vrsenicë tregon se këto nekropole ishin funksionale deri në fillim të shek. XVII.⁴
• Varrezat Greke: kanë një tipologji tjetër – kryesisht pllaka vertikale dhe kryqe guri të mëdhenj (deri 1.50 m të lartë), të gdhendur në reliev. Disa mbajnë mbishkrime të supozuara “greke”, në fakt sllavo-kirillike. Datohen më vonë, nga shek. XIV deri në XVIII, me disa vazhdimësi në shek. XIX.⁵

Këto ndryshime tregojnë se kemi të bëjmë me dy tradita funerare të dallueshme: një katolike–perëndimore dhe një ortodokse–lindore.

Konteksti kishtar dhe fetar

• Latine: Lidheshin me kishat katolike lokale ose me ndikimin e fortë të Dubrovnikut, i cili kishte marrëdhënie të hershme tregtare dhe kishtare me trevat e Sanxhakut. Dioqeza e Tivarit dhe ajo e Shkodrës shtrinin ndikimin e tyre edhe në këto hapësira, gjë që dokumentohet në burime mesjetare.⁶
• Greke: Lidheshin me kishat ortodokse lokale dhe me Patrikanën e Pejës, e cila nga shek. XIII deri në fundin e shek. XV luajti rol qendror në mbikëqyrjen shpirtërore të kësaj treve. Kishat e tipit “Crkvina” në Bela Voda ose vendbanimet pranë Koznikut dëshmojnë këtë vazhdimësi.⁷

Popullsia arbërore dhe identiteti etnik

Çështja themelore është: kush i përdori këto varreza?

• Në regjistrimin osman të vitit 1455 për Sanxhakun e sotëm, përmenden shumë vendbanime me popullsi të quajtur “Arbanasë” (arbër/shqiptarë).⁸
• Arbërorët në atë kohë nuk ishin të një besimi të vetëm: një pjesë ishin katolikë (lidhur me Tivar, Shkodër, Raguzë), një pjesë ortodoksë (lidhur me Pejën dhe Ohëkrin), e më vonë një pjesë u bënë myslimanë.⁹
• Prandaj është shumë e arsyeshme të mendohet se të dy llojet e varrezave – latine dhe greke – janë përdorur edhe nga popullsi arbërore. Diferencimi nuk ishte etnik, por fetar: arbër katolikë dhe arbër ortodoksë.

Ky interpretim përforcohet nga fakti që kultura e gurëve të varreve dhe pllakave të thjeshta nuk është vetëm “sllave”, por është e përhapur edhe në Kosovë, Shqipëri dhe Mal të Zi, në zona të banuara nga shqiptarë.¹⁰

Rëndësia për vazhdimësinë historike

• Varrezat Latine përfaqësojnë shtresën katolike–perëndimore të mesjetës në Sanxhak.
• Varrezat Greke përfaqësojnë shtresën ortodokse–lindore të të njëjtës popullsi ose të popullsive të përziera.
• Të dyja së bashku dëshmojnë se para islamizimit treva e Sanxhakut ishte e banuar nga një popullsi që kishte identitet arbëror dhe që praktikonte të dyja format e krishterimit.

Ky dualizëm është një pasuri për historiografinë, sepse e tregon Sanxhakun si një pikë takimi të dy qytetërimeve të krishtera, me një substrat etnik shqiptar.

 

Përfundim

Studimi i Varrezave Latine dhe Varrezave Greke në Sanxhak na jep një pasqyrë të qartë për shtresëzimin fetar dhe kulturor të mesjetës:

• Latine = katolike → arbër katolikë (ndikuar nga Dubrovniku dhe dioqeza e Tivarit/Shkodrës).
• Greke = ortodokse → arbër ortodoksë (ndikuar nga Patrikana e Pejës dhe tradita bizantine).

Kjo do të thotë se varrezat e quajtura sot me këto emërtime popullore janë dëshmi të drejtpërdrejta për vazhdimësinë arbërore në Sanxhak. Kujtesa popullore, përmes termave “latine” dhe “greke”, ka ruajtur ndarjen fetare, por në fakt i referohet të njëjtit substrat etnik – arbërve të mesjetës.

Fusnotat (zgjeruara)

1. Dragoslav Srejović, Iliri i Trako-Kimeri, Beograd, 1981.
2. Fanula Papazoglu, Srednjobalkanska plemena u predrimsko doba, Beograd, 1969.
3. Noel Malcolm, Kosovo: A Short History, London, 1998, f. 36–40.
4. Dragica Premović-Aleksić, Latinsko groblje u Vrsenicama kod Sjenice, Novi Pazar, 1994.
5. Dragica Premović-Aleksić, Arheološka karta Novog Pazara, Tutina i Sjenice, Novi Pazar, 2013.
6. Arkivi i Dioqezës së Tivarit; dokumentet mesjetare të Raguzës.
7. B. Kalić, Ras u srednjem veku, Beograd, 1989.
8. Hazim Šabanović, Krajišta Isa-bega Ishakovića, Sarajevë, 1964.
9. Skënder Rizaj, Gjurmime për historinë e shqiptarëve në Sanxhak, Prishtinë, 1990.
10. Šefik Bešlagić, Stećci – kultura i umjetnost, Sarajevo, 1971; Sabit Uka, Gjurmime mbi kulturën funerare shqiptare në Kosovë e Malësi, Prishtinë, 1985.

Tabelë krahasuese: Varrezat Latine dhe Varrezat Greke në Sanxhak

Elementi	Varrezat Latine	Varrezat Greke
Emërtimi popullor	“Latine” = katolikë (krishterë perëndimorë)	“Greke” = ortodoksë (krishterë lindorë)
Kuptimi	Nënkupton arbër/shqiptarë katolikë	Nënkupton arbër/shqiptarë ortodoksë
Tipologjia	Pllaka horizontale, gur varri, forma të thjeshta	Kryqe guri vertikalë, pllaka-stela me reliev
Dekorimi	Minimal, pothuajse pa ornamente	Simbole kryqi, ndonjëherë mbishkrime kirilike
Datimi	Shek. XIII – fillimi i XVII	Shek. XIV – XVIII (në disa vende deri në XIX)
Lidhja kishtare	Dioqeza e Tivarit, Shkodrës, ndikimi i Dubrovnikut	Patrikana e Pejës, tradita bizantine
Konteksti etnik	Arbër katolikë	Arbër ortodoksë
Shembuj lokalitetesh	Vrsenica, Postenje	Bela Voda, Çebinac, Muhovo
Faktorët kulturorë	Ndikime perëndimore-katolike	Ndikime lindore-ortodokse
Rëndësia	Dëshmojnë shtresën katolike të mesjetës	Dëshmojnë shtresën ortodokse të mesjetës

 

Përfundim nga tabela

• “Latine” = trashëgimi e arbërve katolikë, me ndikime dubrovnikase dhe dioqeza perëndimore.
• “Greke” = trashëgimi e arbërve ortodoksë, me lidhje me Patrikanën e Pejës dhe traditën bizantine.

Të dyja së bashku dëshmojnë se para islamizimit, Sanxhaku ishte banuar nga arbër të krishterë të ndarë sipas besimeve, por të një substrati të përbashkët etnik.

Fusnotat (zgjeruara)

1. Dragoslav Srejović, Iliri i Trako-Kimeri, Beograd, 1981.
2. Fanula Papazoglu, Srednjobalkanska plemena u predrimsko doba, Beograd, 1969.
3. Noel Malcolm, Kosovo: A Short History, London, 1998, f. 36–40.
4. Dragica Premović-Aleksić, Latinsko groblje u Vrsenicama kod Sjenice, Novi Pazar, 1994.
5. Dragica Premović-Aleksić, Arheološka karta Novog Pazara, Tutina i Sjenice, Novi Pazar, 2013.
6. Arkivi i Dioqezës së Tivarit; dokumentet mesjetare të Raguzës.
7. B. Kalić, Ras u srednjem veku, Beograd, 1989.
8. Hazim Šabanović, Krajišta Isa-bega Ishakovića, Sarajevë, 1964.
9. Skënder Rizaj, Gjurmime për historinë e shqiptarëve në Sanxhak, Prishtinë, 1990.

Šefik Bešlagić, Stećci – kultura i umjetnost, Sarajevo, 1971; Sabit Uka

Premović-Aleksić, Dragica. Arheološka karta Novog Pazara, Tutina i Sjenice. Novi Pazar: Muzej „Ras“, 2013.