Ismet Azizi
Trevës së Novi Pazarit, Tutinit dhe Sjenicës i takon një rol kyç në historinë arkeologjike të Ballkanit Qendror. Për shkak të pozitës gjeografike, ajo përbënte një korridor natyror lidhës ndërmjet Kosovës, Dardanisë antike dhe krahinave përreth. Zbulimet arkeologjike dëshmojnë një vazhdimësi kulturore që nga epoka e bronzit, periudha e hekurit, pushtimet ilire, helenizimi, sundimi romak dhe deri te faza bizantine.
Parahistoria: Në tumulat e Delimegës (Peshter) dhe Dojeviqit (Novi Pazar) janë zbuluar urne të kulturës së Donja Brnjicës, të lidhur ngushtë me Kosovën dhe Dardaninë e hershme (shek. VIII p.e.s.). Kjo kulturë u zhvillua mbi traditat vendore të epokës së bronzit dhe përfaqëson bërthamën e identitetit dardan. Në tumulat e Gllogovikut, Brnjicës pranë Sjenicës dhe Petrova crkva, u gjetën dëshmi të ritit të varrimit me djegie (dardanët vendas) dhe të varrimit në shtrat me armë e stoli (autariatët pushtues).
Dardanët dhe kufijtë: Kufiri perëndimor i Dardanisë përputhej me kufirin e provincës romake të Moesisë së Epërme. Monumentet epigrafike të zbuluara në luginën e Rashkës përmendin beneficiarii consularis, ushtarakë të Legjionit VII Claudia, të vendosur aty si pjesë e rrugëve strategjike. Një varr i pasur nën Kishën e Shën Pjetrit në Novi Pazar përmbante stoli ari, qelibar e qelqi – një ‘varr princëror’ që dëshmon për elitën dardane dhe marrëdhëniet me botën greke.
Kontaktet me botën greke dhe romake: Importet greke përfshijnë stoli ari, enë bronzi, qeramikë të pikturuar (olpë me Dionisin dhe satirët, kylix me qen). Qelibari dhe imitimet vendore tregojnë ndërthurjen e prodhimit lokal me luksin e importuar.⁸ Kultura dardane e shek. VI–IV p.e.s. ishte në masë të madhe e helenizuar.⁹ Dardanët hynë në kontakt me Romën rreth vitit 200 p.e.s., por pas sulmeve të skordiskëve dhe bastranëve, pavarësia e tyre u shua në fund të shek. I p.e.s
Periudha romake: Në ndarjen administrative romake: Novi Pazar i përkiste Moesisë së Epërme (Dardanisë), ndërsa Tutini e Sjenica i përkisnin Dalmacisë. Rrjeti rrugor përfshinte rrugën Epidaurum–Novi Pazar dhe via metallica, që lidhte minierat e Kopaonikut me Kolovratin. Qendrat minerare kryesore ishin Municipium Dardanorum (Soçanicë) dhe municipiumi pranë Prijepoles. Minierat e argjendit e arit në Rogozna e Kopaonik ishin ndër më të rëndësishmet në Ballkan. Monumente votive janë zbuluar në Banjën e Novi Pazarit, kushtuar Jupiterit dhe hyjnive vendore. Beneficiarii consularis (Marcus Ucenteius, M. Victorius Urcianus etj.) tregojnë praninë e ushtrisë romake dhe kontrollin rrugor e fiskal
Periudha bizantine: Pas reformave të Dioklecianit (fundi i shek. III), territori i Novi Pazarit u bë pjesë e Bizantit.¹⁶ Fortifikatat në Vrsenicë, Šarski krš, Velika Gradina, Trojan u ndërtuan ose rindërtuan për të mbrojtur rrugët dhe zonat minerare.¹⁷ Tërmeti i madh i vitit 518 shkatërroi shumë kështjella, mes tyre edhe atë në Velika Gradina.¹⁸ Perandori Justinian (527–565) rindërtoi dhjetëra fortifikata në këtë zonë.¹⁹ Qyteti antik Arsa në luginën e Rashkës, i njohur më vonë si Ras, u bë një qendër e rëndësishme bizantine, duke ruajtur emrin deri në mesjetë
Trevës së Novi Pazarit, Tutinit dhe Sjenicës i përket një vend të veçantë në historinë e Dardanisë. Ajo përfaqëson: bërthamë të kulturës dardane në epokën e bronzit dhe hekurit; hapësirë tranziti për ndikimet greke dhe romake; qendër minerare të rëndësishme për ekonominë romake; dhe zonë strategjike për Bizantin, me fortifikata dhe rrugë të rëndësishme ushtarake. Kjo vazhdimësi dëshmon se Sanxhaku ishte pjesë integrale e Dardanisë historike, një territor ku u përplasën e u ndërthurën kultura të ndryshme, duke krijuar një trashëgimi të pasur arkeologjike që mbetet e dokumentuar deri sot.
Discussion about this post