Sandžak služio samo kao veza između musli­manskog sveta sa našega juga, sa muslimanskim svetom u Bosn!

U predavanju koje je u Srpskom kulturnom klubu održao Jovašević tretiran je problem saobraćaja između Crne Gore i Sandžaka. Ovaj autor polazi od tvrdnje da je tadašnji jedini put kroz. te na taj način Sandžak, u kome je naselje od 94.000 pravoslavnih a 108.000 Muslimana, služi kao veza između Muslima­na iz Bosne, u kojoj po statistici od 1921. godine ima 594.000 Muslimana, sa Muslimanima na jugu, kojih ima po statistici od 1921. godine 650.000″. Jovašević insistira da se izgrade takvi putni pravci koji će doves­ti do razbijanja i asimilacije Muslimana:

“a) …tim bi se uznemiravala njihova sadašnja potpuna slo­boda kroz naselja i opštine čisto muslimanske;

1. b) prolaznici uočili bi jevtinoću zemljišta i otpočeli se sami naselja­vati putem kupovine;

1. v) uspostavljanjem puteva vršila bi se kolonizacija…;

1. g) naseljavanje kupovinom ili kolonizacijom dovelo bi Muslimane u položaj manjine, i na taj način os­tali bi bez ikakvog uticaja u opštinskim upravama. Za ovo imade pot­pun dokaz, jer izradom puta od Berana do Bijelog Polja, stanovništvo Crne Gore upućeno je za Srbiju kroz Pljevlja, te su Muslimani, odmah po puštanju puta u saobraćaj, iz svojih ruku izgubili uprave opština: Bjelopoljsku, Šahovićku, Pavinopoljsku, Pljevaljsku i sve usputne do Rudog;
2. d) dovođenjem Muslimana u položaj manjine oni bi izgubili uticaj i na upravu u državi pri izboru nar­odnih poslanika. I za ovo imaju gor­ko iskustvo, jer su proradom pomenutog puta izgubili za navek većinu u izboru poslanika za Bijelo Polje, Pljevlja, pa i za Prijepolje, iako je Prijepolje za 32 km udaljeno od ovoga puta kojim se služi Crna Gora pri kretanju za Srbiju i obratno;
3. d) muslimansko gradsko sta­novništvo usled puštanja u promet puta Berane-Rudo, izgubilo je iz svojih ruku trgovinu i privredu…;

ž) izgradnjom puteva kroz Sandžak, tj. iz bivše Srbije za bivšu Crnu Goru, u potpunosti bi se presekla veza i postojeći koridor, bosanski Muslimani ne bi imali podršku sa Muslimanima na jugu”.

Jovašević, može se zaključiti, ne uzima u obzir druge važne činioce koji su uslovili potiskivanje Muslimana iz javnog života.

Dr Borivoj Panjevac, sekretar Opšte državne statistike, u svom predavanju, koje je održao u Srps­kom kulturnom klubu, bavio se pi­tanjem jezika manjina, te potrebom njihovog odumiranja.

“Popis stanovništva koji je izvr­šen 31. januara 1921, nije uopšte uzimao u obzir narodnost. Pored drugih obeležja uzimali su se iskazi o maternjem jeziku stanovništva. Međutim, ti iskazi nisu se publikovali kao podaci o maternjem jeziku, već je maternji jezik poslužio kao jedina oznaka za određivanje presumptivne narodnosti. Prema maternjem jeziku zaključivalo se o narodnoj pripadnosti, tako da su sve jezičke manjine u našoj državi, eo ipso, proglašene za narodne manjine…

Da se tome doskoči pokušalo se popisom stanovništva od 31. marta 1931, da se obuhvati i obeležje nar­odnosti kao poseban atribut. Na­žalost, usled rđave organizacije popisa, pokušaj nije uspeo. Ostaje da se i sada pođe putem kojim se išlo pri određivanju popisne građe iz 1921, tj. da se podaci o maternjem jeziku smatraju kao podaci o narodnosti, ili pak da se ti podaci i publikuju samo kao podaci o maternjem jeziku stanovništva. Ovo drugo rešenje ima opet nezgodu, što bi se narodna većina srpsko-hrvatsko-slovenačka cepkala na dva dela – srpskohrvatski i slovenački jezik. Ali je tu najbolje držati se poznatog ustavnog propisa koji govori da je službeni jezik srpsko-hrvatsko-slovenački i iska­zati obadva književna jezika u jednoj rubrici”.

Panjevac dalje kaže da se “može očekivati da će manjins­ki živalj opadati u onoj meri u kojoj se narodni jezik (‘srpsko-hrvatsko-slovenački’ – p.p.) kao nosilac nacionalne duhovne kulture bude širio, naročito kod onog dela današnjeg po jeziku manjinskog stanovništva u kome, doduše, nema uvek jasnog nacionalnog osećanja, ali latentno postoji izvesna svest o krvnim vezama sa narodnom celinom… Već se može konstatovati da, npr. rumunski jezik poka­zuje znatno opadanje u istočnoj Sr­biji između dvaju popisa, 1921. i 1931”.

“Monitor”, god. 4, br. 155, Podgorica 8. X 1993, str. 28-29; br. 156, 15. X 1993, str. 28-29