Ismet Azizi
Prof. Dr. Hakif Bajrami kritikon faktin që sot (në vitin 2025) në Kosovë veprojnë dhjetëra parti politike shqiptare që, sipas tij, nuk kanë funksion të bashkimit kombëtar. Ai paralajmëron se mungesa e koordinimit mund të çojë në tensione të brendshme që shfrytëzohen nga Serbia dhe Rusia. Për ta vënë në kontekst këtë kritikë, autori kthehet në historinë e viteve 1909‑1941 dhe tregon se si elita politike shqiptare, edhe pse në kushtet e robërisë, u përpoq të krijonte struktura të përbashkëta për mbrojtjen e interesave kombëtare.
Klube kulturore dhe fillimet e pluralizmit politik shqiptar
Në artikull thuhet se në periudhën osmane shqiptarët krijuan disa klube dhe parti. Sipas Prof. Bajramit, më 1909 në Stamboll u formua partia “Shqiptari”, më 1910 në Shkup klubi “Bashkimi”, ndërsa më 1912 në Stamboll organizata “Shpëtimi”. Këto subjekte të hershme nuk janë mirë të dokumentuara në literaturën ndërkombëtare, por ekzistojnë dëshmi për klubin Bashkimi. Për shembull, një studim mbi shkollat e motrave Kyrias tregon se klubi kulturor Bashkimi (Union) drejtuar nga Gjergj Kyrias ishte një nga organizatorët e Kongresit të Manastirit të vitit 1908, i cili vendosi alfabetin latin për shqipen dhe u përpoq të bashkonte veprimtarët gegë dhe toskë. Klubi Bashkimi u shndërrua më vonë në një rrjet kulturor që krijoi gazetat dhe shkollat e para në gjuhën shqipe. Edhe pse nuk ekziston provë e drejtpërdrejtë për një “parti” të quajtur “Bashkimi” në vitin 1910, përmendja e saj tregon përpjekjet e diasporës shqiptare për të organizuar veprimtarinë kulturore e politike.
Ndikimi i politikave serbe pas 1912‑s
Pas shpërbërjes së Perandorisë Osmane, Shqipëria veriore dhe Kosova u pushtuan nga Mbretëria e Serbisë. Prof. Bajrami shënon se autoritetet serbe ndaluan përdorimin e termave shqip dhe themelimin e partive shqiptare gjatë viteve 1912‑1914. Historianë të tjerë e mbështesin këtë pohim: Mehmet Hoxha dhe studiues të tjerë kanë shënuar se gjatë sundimit serb shqiptarët u detyruan t’i përshtateshin rrethanave me forma ilegale rezistence, duke u organizuar në çeta kryengritëse dhe duke mbrojtur shkollat shqipe me iniciativa lokale.
Formimi i Xhemijetit dhe krerët e saj
Nga Komiteti “Mbrojtja Kombëtare” te një platformë legale
Gjatë viteve 1918‑1919, inteligjenca shqiptare kërkonte një mjet legal për të mbrojtur të drejtat e shqiptarëve në Mbretërinë e Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve (SKS). Në mars 1919, në një kuvend në Shkodër u diskutuan tre kërkesa: 1) njohja e kombësisë shqiptare, 2) hapja e shkollave dhe gazetave në shqip dhe 3) përdorimi i gjuhës shqipe në administratë. Ky program tregonte se qendra e vëmendjes ishte mbrojtja e të drejtave kulturore dhe arsimore.
Kongresi themelues në Shkup (19 dhjetor 1919)
Në dhjetor 1919 u mbajt kongresi themelues i Xhemijetit, i njohur edhe si “Islamska organizacija za odbranu i pravdu” (Organizata islame për mbrojtjen e drejtësisë). Historiani Ismet Azizi shkruan se kongresi u zhvillua në Shkup me pjesëmarrjen e 64 delegatëve dhe se partia mori dy emra: në gjuhën turke quhej İslam Muhafaza‑i Hukuk Cemiyeti (Shoqata islame për mbrojtjen e të drejtës), ndërsa në publik përdorej emri “Xhemijet” (Bashkim) për të shmangur represionin. Kryetar u zgjodh Nexhip Draga nga Mitrovica, nënkryetar Sheh Sadedini nga Tetova, ndërsa Aqif Blyta (Aćif Hadžiahmetović) nga Novi Pazari u zgjodh sekretar. Përbërja e kryesisë reflektonte tri krahinat shqiptare (Kosovë, Maqedoni Perëndimore dhe Sanxhak).
Xhemijeti paraqitej si organizatë islame, por historianët theksojnë se ishte parti politike që bashkonte shqiptarët, boshnjakët dhe turqit e krahinave jugore të Mbretërisë SKS. Sipas studimit të Gëzim Krasniqit, Cemiyet/Xhemijeti u krijua më 1919 nga pronarë tokash shqiptarë, turq dhe boshnjakë nga Kosova, Maqedonia dhe Sanxhaku; ishte e vetmja mënyrë legale për t’i artikuluar kërkesat politike të myslimanëve në Jugosllavinë ndërmjet dy luftërave. Ky artikull potencon se pas shpërbërjes së Xhemijetit në vitin 1925, partitë e tjera myslimane nuk arritën ta zëvendësonin ndikimin e tij në Kosovë e Maqedoni.
Roli i Aqif Blytës
Aqif Blyta, i njohur edhe si Aćif Hadžiahmetović, ka qenë një nga figurat qendrore të Xhemijetit. Ai ishte oficer osman, ndër intelektualët e rrallë të Sanxhakut, dhe pas Luftës së Parë Botërore u kthye në Novi Pazar. Sipas Ismet Azizit, ai u zgjodh sekretar i Xhemijetit në kongresin e Shkupit dhe ishte organizatori i mbledhjes së 4 prillit 1920 në Novi Pazar ku u themelua degë lokale e Xhemijetit. Ai nuk mundi të kandidonte në zgjedhjet e 1920‑s pasi s’kishte ende shtetësi jugosllave, por falë njohjes së gjuhëve turke, shqipe dhe serbe përfaqësoi partinë në Beograd. Wikipedia konfirmon se Hadžiahmetović ishte anëtar i Xhemijetit që nga themelimi; ai u bë kryetar i bashkisë së Novi Pazarit në vitin 1920 dhe deputet i parlamentit të Mbretërisë SKS në zgjedhjet e 1923. Gjatë mandateve të tij ai kritikonte reformën agrare që i konfiskonte tokat shqiptarëve dhe boshnjakëve dhe mbrojti hapur të drejtat arsimore.
Kryetarët e partisë: Nexhip dhe Ferat Draga
Nexhip Draga, kryetar i parë i Xhemijetit, ishte një politikan i lëvizjes xhonturke. Pas vdekjes së tij në vitin 1920, drejtimin e Xhemijetit e mori vëllai i tij Ferat (Ferhat) Draga. Wikipedia thekson se nën udhëheqjen e Ferat Dragës partia mori 8 deputetë në zgjedhjet e para parlamentare të vitit 1920 dhe 14 deputetë në zgjedhjet e marsit 1923. Megjithëse programi i Xhemijetit theksonte ndalimin e shpërnguljes së myslimanëve në Turqi dhe kundërshtimin e kolonizimit agrar, partia bëri koalicione pragmatike me Radikalët serbë të Nikola Pashiqit për të fituar koncesione politike. Kjo strategji i dha rezultat për disa vite, por qeveria e Beogradit arrestoi Ferat Dragën në 1925 dhe e ndaloi Xhemijetin si parti.
Kongreset e Xhemijetit
Kongresi i dytë (Shkup, 20‑26 korrik 1920)
Kongresi i dytë u mbajt në Shkup nën kryesimin e Sheh Sadedinit, ndërsa Ferat Draga u zgjodh kryetar për shkak të mungesës së vëllait të tij Nexhip, i cili ishte i sëmurë. Sekretar u zgjodh prapë Aqif Blyta. Në kongres u shqyrtua pjesëmarrja në zgjedhjet parlamentare me qëllim që deputetët e Xhemijetit të fitonin imunitet për të penguar shpërnguljen e myslimanëve dhe për të hapur shkolla shqipe. Delegatët diskutuan edhe për dhunën e pushtetit serb në Rrafshin e Dukagjinit dhe për reformën agrare, duke vënë në dukje se konfiskimi i tokave shqiptare justifikohej me kolonizim. U kërkua dërgimi i një peticioni në Shoqatën e Kombeve, por posta e Beogradit e bllokoi.
Kuvendi i Murgullës dhe kongresi i tretë
Pas kongresit të dytë, në shtator 1920 u mbajt një kuvend ilegal në Murgullë të Llapit, organizim i përbashkët i Xhemijetit dhe Komitetit të Kosovës. Kuvendi i bëri thirrje delegatëve të zgjedhur për parlamentin jugosllav që të ngrinin zërin kundër padrejtësive dhe kërkoi likuidimin e spiunëve lokalë që ndihmonin pushtetin serb. Kongresi i tretë i Xhemijetit (Shkup, 14‑18 prill 1922) shënoi rritjen e tensioneve të brendshme. Në këtë kongres u pa një përpjekje për ta nda partinë sipas krahinave (Sanxhak, Kosovë, Dibër), por pjesa më e madhe e delegatëve mbështeti një qasje të përbashkët. U zgjodh kryesia e re me Ċenan Zija kryetar dhe Ismet beg Kemal nënkryetar. Pjesëmarrësit vendosën të udhëtonin nëpër degët e partisë për të koordinuar kundërshtimin ndaj kolonizimit të Kosovës dhe për të ndaluar shpërnguljen masive të shqiptarëve në Turqi.
Vlerësimi i Prof. Bajramit dhe mesazhi për sot
Artikulli i Prof. Bajramit synon të nxjerrë mësime nga e kaluara. Ai argumenton se, pavarësisht kushteve të rënda nën robërinë serbe dhe më vonë jugosllave, figura si Nexhip e Ferat Draga dhe Aqif Blyta arritën të krijonin një platformë të përbashkët politike që mobilizoi shqiptarët, boshnjakët dhe turqit e Kosovës e Sanxhakut. Këta liderë nuk e fshehën identitetin kombëtar – programi i Xhemijetit kërkonte hapjen e shkollave shqipe dhe mbrojtjen e pronësisë së tokave. Partia arriti të fitonte deri në 14 deputetë në parlamentin e Mbretërisë SKS dhe të bënte aleanca taktike për të avancuar kërkesat e shqiptarëve.
Sipas Prof. Bajramit, mësimi kryesor është se bashkimi rreth interesave kombëtare është i domosdoshëm për të shmangur fragmentimin që mund të shfrytëzohet nga forca të jashtme. Ai e sheh Xhemijetin si shembull të një organizate që, edhe pse operonte nën emrin islam, kishte programe sekulare kombëtare dhe arriti të krijonte solidaritet ndërmjet shqiptarëve, boshnjakëve dhe turqve. Analiza tregon se sot politikanët shqiptarë duhet të mbajnë mend se edhe në kushte shumë më të rënda, brezat e mëparshëm arritën të vepronin të bashkuar për interesat e përbashkëta.
Përfundim
Xhemijeti ishte një parti politike myslimane që veproi midis 1919‑1925 në Kosovë, Maqedoni dhe Sanxhak. Ajo u formua pas përpjekjeve të disa viteve për të gjetur një platformë legale dhe përfaqësonte kryesisht pronarë të mëdhenj tokash shqiptarë, turq dhe boshnjakë. Nën udhëheqjen e Nexhip e Ferat Draga dhe sekretarit Aqif Blyta, partia kërkoi mbrojtjen e identitetit kombëtar, mbrojtjen e pronës dhe hapjen e shkollave shqipe. Në zgjedhjet e para dhe të dyta parlamentare ajo fitoi respektivisht 8 dhe 14 deputetë, para se të ndalohej në vitin 1925. Edhe pse Xhemijeti u shpërbë, përvoja e tij tregon se bashkimi rreth një platforme të përbashkët është i mundur edhe kur shoqëria është e fragmentuar dhe e shtypur.
Discussion about this post